L
1 B
~H~B
ba
n|
lP
I
A U&J
r-1
H J
K
nr— i
12
de dienstvertrekken, die respectievelijk
voor de priester en voor de overblijfselen
van de doden bedoeld waren. Deze
kamers werden al in een aantal gevallen
bij basilica's uit de laat-Romeinse periode
aan de beide zijden van het schip aange
bouwd. Maar het kruisontwerp werd al
heel vroeg een mystieke betekenis toege
dicht. Eusebius, de befaamde 4de-eeuw-
se kerkhistoricus, beschreef de materiële
vorm van het kerkgebouw al in termen
van de Drieëenheid 3). In de tijd van de
gotische kathedralen was men er van
overtuigd dat de kruisvorm het kruis van
Christus symboliseerde.
Symboliek is zeker altijd belangrijk
geweest in de ontwikkeling van het kerk-
ontwerp en in de wijze waarop de kerken
gebruikt werden. Toch moeten we vast
stellen dat er interpretaties zijn die zowel
om historische als liturgische redenen
aanvechtbaar zijn. Er is van de vroege
periode, zowel in het Westen als in het
Byzantijnse Oosten, tamelijk weinig
bekend over de liturgische praktijken. We
moeten dan ook erkennen dat veronder
stellingen over de preciese relatie tussen
gebouw en eredienst en de rol van de
symboliek hierin in een aantal gevallen
met enige voorzichtigheid gemaakt die
nen te worden.
Constantijn
Het bewind van de eerste tot het chris-
temdom bekeerde Romeinse keizer,
Constantijn - eerste kwart van de 4e eeuw
- geeft het begin aan van de christelijke
architectuur. Het is tevens het einde van
het tijdperk van de catacomben en de
schuilkerken.
Plotseling werd, zonder voorafgaande
experimenten of ontwikkelingen, een
belangrijk nieuw gebouwtype beproefd.
De Romeinse basilica was de voorloper
waarop dit nieuwe type gebaseerd werd:
een grote open zaal die voor bijeenkom
sten van de burgerij of voor rechtszittin
gen gebruikt werd en die geflankeerd
werd door twee zuilenrijen met een recht
hoofdgestel. De wanden boven de zuilen
waren voorzien van vensters, de licht
beuk Aan weerszijden van de zuilen
bevonden zich overdekte gaanderijen, de
zijbeuken. Deze indeling is sindsdien
veelvuldig gebruikt en wordt nog steeds
basilicaal genoemd. Het altaar bevond
zich in een apsidiale ruimte aan het uit
einde, tegenover de ingang en was door
gaans op het oosten gericht. Tussen het
schip en de apsis ontwikkelden zich al
snel de diepere ruimten, de transeptar
men, die de plattegrond een kruisvorm
gaven.
20
w-
je] I
Ideaalplan van een vroeg-christelïjke basilica, naar de S Clemenle Ie Rome Het middenschip (A) wordt geflankeerd
door de zijbeuken (B) De canthedra of bisschopszetel (C) bevindt zich in de halfronde apsis (D), achter het altaar (E)
Het koorgestoelte (F) met aan beide zi|den de ambonen (G) strekt zich uit in het middenschip. Het beginnend transept
(H) bevindt zich aan weerszijden van hel -sanctuarium. Aan de westzijde de voorhal of narthex (I) Tenslotte de voorhof of
atrium (J) met de omlopende zuilengang (K) en in het midden de fontein of het waterbekken (L).
De grootste van Constantijns basilica's
was de oude St. Pieter in Rome. Deze
kerk werd gesloopt in de 16e eeuw. maar
de S. Paolo fuori Ie Mure en de S. Maria
Maggiore lijken er sterk op en bestaan
nog.
Het grote belang van het optreden van
Constantijn is verder gelegen in zijn initia
tieven die hebben geleid tot de stichting
van de tweede, principieel-christelijke
hoofdstad Constantinopel, die niet zoals
Rome belast was met de tradities van de
oude religie Tegen Constantijns bedoe
ling in werd daardoor het zwaartepunt
van het rijk al naar het Griekse Oosten
verschoven en ongemerkt werd hiermee
de grondslag gelegd voor het
Oostromeinse - later Byzantijnse - Rijk.
Een onomkeerbaar proces in de geschie
denis van het christendom - een
Westerse èn een Oosterse Kerk - was
geboren. Constantijn werd in de 5de
eeuw heilig verklaard, een heiligverklaring
die echter in het westen nimmer officieel
is geaccepteerd.
De Byzantijnse kerkarchitectuur ontwik
kelde zich niet geleidelijk, maar kwam
voort uit de navolging van één uniek en
oorspronkelijk werk en was al vanaf het
begin geheel volgroeid. De voorafgaande
ontwikkelingen van de basilicale vorm in
de twee eeuwen na Constantijn hadden
blijvende betekenis, maar niets kan de
mensheid hebben voorbereid op het
effect van de kerk van de Heilige
Wijsheid - de Hagia Sophia - gebouwd in
de ongelooflijk korte tijd van vijf jaar (tus
sen 532 en 537). Deze schok werd
bewust gecreëerd door keizer
Justinianus, die van meet af aan iets
nieuws heeft willen scheppen, zowel wat
het ideologisch karakter van zijn kathe
draal betrof, als het effect dat het op de
latere kerkelijke bouwkunst diende te
hebben.
Meer dan wie ook is hij in zijn opzet
geslaagd. Het gebouw is zo adembene
mend in zijn gewaagde effecten, dat de
Osmanen, toen ze Constantinopel in 1453
veroverd hadden, de stijl van deze kerk
duizend jaar later nog gebruikten als
model voor hun moskeeën. De verschillen
in de liturgie tussen de Romeinse en de
(latere) Oosterse kerken geven in feite
automatisch de verschillende architec-
tuurvormen aan. Essentieel hierbij was
dat men in het Oosten geen behoefte had
aan omvangrijke koren, iets dat in het
Westen juist sterk de nadruk kreeg. Het
meest opvallende element in de ortho
doxe kerk werd de versierde ikonostasis,
een afsluiting ter breedte van het schip
met daarin enkele deuren. De ceremo
niën vinden grotendeels achter deze deu
ren plaats, onzichtbaar voor de gelovigen.
Om niet verder buiten het kader van dit
artikel te treden, bepalen wij ons in het
vervolg uitsluitend bij de ontwikkelingen
die de kerk in het Westen heeft doorge
maakt.
De christelijke basilica's
Het zuivere grondplan van de kerk zoals
dat gedurende de eerste eeuwen na
Constantijn gebruikelijk was, zag er in zijn
meest volledige vorm als volgt uit.
Allereerst was er de voorhof of atrium,
ook wel "paradijs" genoemd 4). Deze
voorhof was een vrije, niet overdekte en
door een hoge muur omgeven ruimte, die
in de zesde eeuw tevens als begraaf
plaats voor verdienstelijke gemeentele-
