13
toren, boven het dak van het schip van de
kerk, zien we in het metselwerk een An
dreaskruis van geglazuurde koppen. Wat
het betekent en waarom dit op een zo wil
lekeurig lijkende plaats is aangebracht,
kunnen wij niet verklaren. Het meest
waarschijnlijk lijkt het een uiting te zijn
van een middeleeuwse symboliek waar
van we de betekenis niet meer kennen.7
Het bakstenen gewelf in de torenhal is
pas in 1956 aangebracht. Bij de bouw
was er reeds met een gewelf gerekend
want in de wanden zaten de uitsparingen,
van waaruit de kluizen moesten worden
opgemetseld. In de hoeken waren de
voetstukken van de natuurstenen ribben
aangebracht.
De voor de Tweede Wereldoorlog in de
toren aanwezige drie klokken werden in
1943 in opdracht van de bezetters weg
gevoerd. Slechts één hiervan is in 1945
teruggekomen. Dit is de klok met het
randschrift "Soli Deo Gloria Michael Bur-
gerhuys Me Fecit Anno Domini 1633". Het
gewicht van deze klok is 900 kg. Een
grote en een kleine klok werden later bij-
gekocht, zodat er ook nu weer drie klok
ken zijn.
Als laatste bouwfase van het gebouw
zoals we dat nu kennen, werd het schip
met één travee verlengd en hierdoor met
de toren verbonden. Omdat de voormali
ge westgevel grotendeels werd gehand
haafd, ontstond tussen toren en schip
een aparte ruimte. In de zuid- en noord
gevel hiervan bevinden zich de tegen
woordige ingangen van de kerk. De oor
spronkelijke deuren in de zuid- en noord
wand van het schip kunnen vanaf toen
hun betekenis al hebben verloren.
Een merkwaardig venster
In de noordgevel van de Onze Lieve Vrou
wekapel bevindt zich een merkwaardig
venster, samengesteld uit een vijftal cir
kels; een grote cirkel omringd door vier
kleinere. De omlijsting is een normale
spitsboog. Daarbinnen is, tijdens de bouw
of enige tijd later, een bakstenen vulling
aangebracht waarin de vijf cirkels zijn uit
gespaard. In de ronde vensters zijn ijze
ren kruisen en raamwerken, waaraan het
glas-in-lood bevestigd moet zijn geweest.
Het venster is - zonder twijfel na de
Reformatie - dichtgemetseld, maar tij
dens de laatste restauratie werd het weer
geopend.
Enkelvoudige randlichten zijn niet bijzon
der. Ze komen voor in allerlei afmetingen,
van zeer bescheiden tot de grote roos
vensters in de westgevels van vele kathe
dralen. Van een samengesteld venster
zoals in Kloetinge is er in Nederland en in
Vlaanderen, waarvandaan zovele archi-
Het opvallende venster in de noordgevel van de Onze
Lieve Vrouwekapel. (Foto M de Goffau)
tectuurvormen afkomstig zijn, echter geen
ander voorbeeld te vinden.8
Als wij ons dan afvragen wat de symboli
sche betekenis van dit venster is geweest
- want die heeft het gehad - dan vinden
we op deze vraag uiteraard geen eendui
dig antwoord. Het zou de weerspiegeling
kunnen zijn van de vijf wijdingskruisen in
de altaartafel: Jeruzalem in het centrum,
omgeven door de vier windstreken, of vol
gens een andere lezing de vijf kruiswon
den van Christus. We bevinden ons ech
ter aan de noordzijde van de kerk, de
zijde waartegen het evangelie wordt gele
zen en gepredikt. Om die reden zou het
aannemelijk kunnen zijn dat het venster
Jezus Christus voorstelt, omziende naar
het heidense noorden, omringd door de
vier evangelisten.
Restauraties
Gedurende de laatste decennia van de
negentiende eeuw werden onder leiding
van de Goese architect J.H. Hannink een
aantal keren restauraties en herstellingen
aan muren en ramen uitgevoerd. Het was
deze architect die in 1883 ook de nieuwe
pastorie, in combinatie met het raadhuis
ontwierp.
Toen in 1898 kerkvoogden besloten om
het dringend aan herstel toe zijnde pla
fond in de preekkerk aan te laten pakken,
wendden zij zich tot de Rotterdamse
architect J. Verheul Dzn. Deze was toen
nog bezig met de kerk te Wemeldinge.
Twee jaar daarvoor had hij het inwendige
van de kerk te Kapelle met succes onder
handen genomen. In 1899 werd het door
Verheul ontworpen plan uitgevoerd. Het
betrof herstel van de constructie van de
bekapping met bijbehorende werkzaam
heden aan daken, goten en loodwerk en
het aanbrengen van een volledig nieuw
plafond. Aannemer Joh. Dekker te Kloe-'
tinge nam het werk aan voor 3.100,-.
Verheul beschouwde de versiering van
het plafond door middel van een vorm
van sjabloonschilderwerk, zoals hij dat in
Kapelle en Wemeldinge had aangebracht,
als zijn handelsmerk. Hij wist kerkvoog
den te bewegen om hierin toe te stem
men. Het resultaat zien we nog altijd.9
In 1913 vindt een drastische verbouwing
van het inwendige van de kerk plaats. Het
uitgangspunt hiervoor is de al meerdere
jaren levende wens om het aantal zit
plaatsen te vergroten. Dit kan alleen wor
den gerealiseerd als zowel de preekstoel
als het orgel worden verplaatst. Door de
architect F.G.C. Rothuizen te Goes wordt
hiervoor een plan ontworpen. De predi
kant, ds. G.E. Meloen, is fel tegen het
plan gekant. Zowel op het punt van het
'hooren' als het 'licht' ziet hij problemen.
Als zijn bezwaren worden weggestemd,
staat de predikant erop dat zijn mening in
de notulen wordt vastgelegd. Ook het
kiescollege heeft zich tegen de plannen
verklaard.
De uitvoering van de herinrichting vindt
plaats door de laagste inschrijver, de aan
nemer D. van Maris te Kapelle, voor een
bedrag van 11.688,-. Het aantal zit
plaatsen wordt van 383 op 470 gebracht.
De stoelen zijn nu in hoofdzaak door ban
ken vervangen. Het schilder- en glaze-
nierswerk wordt uitgevoerd door K.L. Kra
mer voor een bedrag van 1.430,-. Aan
W.J. Stokvis te Arnhem wordt opgedragen
een centrale verwarmingsinstallatie aan te
leggen. Dit kost 1.271,-. De gebeurte
nissen rondom het orgel behandelen we
in een aparte paragraaf.10
De fraai uitgevoerde herdenkingssteen in
de westwand van het schip herinnert aan
de 'belangrijke herstellingen' die in 1913
werden uitgevoerd.
De meest uitvoerige restauratie van de
kerk is die van 1969-1973. Alle delen van
het gebouw zijn hierbij grondig onder han
den genomen. Vooral aan de gedurende
een lange tijd verwaarloosde delen van
het gebouw, het koor en de Onze Lieve
Vrouwekapel moest veel worden gespen
deerd. Het opvallende voor de bezoeker
die ook de oude toestand heeft gekend, is
de hernieuwde eenheid die door de ver
wijdering van het koorschot is bereikt. Het
lang verwaarloosde koor en de kapel,
architectonisch en historisch de belang
rijkste onderdelen, zijn met het schip
samengevoegd tot één ruimte. Ook de
beide transepten horen er nu weer bij.
Opmerkelijk was dat er van de zijde van