De oude kruiskerk
van Arnemuiden (1505-1857) I
12
J. ADRIAANSE
Inleiding
De in 1857 afgebroken kruiskerk van
Arnemuiden nam een zeer centrale
plaats in. Hoog en indrukwekkend stak
het kerkgebouw boven het stadje uit. Het
vormde als het ware het centrum in het
dagelijks leven. Een vertrouwd rustpunt
voor de Arnemuidse bevolking. Een ba
ken in zee voor de koopvaardijschepen
als ze uit alle windstreken de rede van
Arnemuiden naderden, en voor de Arne
muidse vissers als ze uit zee kwamen.
Maar vooral ook een centrale plaats voor
de Arnemuidse gemeenschap vanwege
de eredienst op zondag. Te midden van
elke dag noeste arbeid, voor de mannen
op zee en de vrouwen bij het dagelijkse
leuren met vis, het rustpunt van de zon
dag in de kruiskerk. Honderden jaren
heeft de Arnemuidse bevolking het zo
beleefd. In een tweetal artikelen zal dit
centrum van het Arnemuidse leven van
uit diverse invalshoeken worden belicht.
Wat er vóór de kruiskerk was
Lang vóór de bouw van de kruiskerk in
1505 was er al een kapel in oud Arne
muiden. Het eerste Arnemuiden werd
met haar kapel weggevaagd door de
grondbraken en het zeewater. Ook in het
tweede Arnemuiden, bij het vroegere slot
Mortiere van de heren van Arnemuiden,
lag een kapel. In archiefstukken wordt
deze kerk aangeduid als "de kapelle
boven op der stede dijk van Middelburg".
Vanwege de toenemende grondbraken
werd deze kerk in 1479 afgebroken. Uit
een archiefstuk van 1479 blijkt dat het
stadsbestuur van Middelburg arbeiders
stuurde "om de kapelle boven op het
dorp en der stede dijk af te leggen" (af te
breken). In tegenstelling tot de kapel van
oud Arnemuiden werd de kerk van nieuw
Arnemuiden steeds aangeduid als "de
kapel beneden den dijk".
De kapel te nieuw Arnemuiden
Het tegenwoordige Arnemuiden (in de
vijftiende eeuw aangeduid als "nieuw
Arnemuiden") is gebouwd op de zoge
noemde Oostdijk in de parochie van
Nieuwerkerke. De Oostdijk was wat nu
de huidige Langstraat en Westdijkstraat
is. Vanaf 1438 vestigden zich bewoners
op deze Oostdijk. In deze jaren werd het
allereerste stratenpatroon van Arnemui
den aangelegd. De kroniekschrijver
Reigersberg vermeldt van de tijd zo rond
1462 dat "er veel huizen werden aan
getimmerd ende een schoon capelle".
Aangenomen kan worden dat al om
streeks 1462 een eenvoudige kapel in
nieuw Arnemuiden werd gebouwd. Dus
ruim vóór de bouw van de kruiskerk,
waarvan pas in 1505 de eerste steen
werd gelegd.
Deze eerste kapel is ook af te leiden uit
een archiefstuk van 1497. Het gaat daar
in over een overeenkomst tussen de
stad Middelburg en de ambachtsvrouw
over het heffen van belasting "beneden
de kapel in het oosteinde van Arnemui
den". Er is nóg een aanknopingspunt
waaruit het bestaan van een kapel kan
worden afgeleid. In 1564 werd een
gedeelte van de kruiskerk wegens bouw
valligheid afgebroken. Dit afgebroken
gedeelte stond westelijk van de kruis
kerk, op een gedeelte wat nu de Markt
is. In het oud archief van Middelburg
bevond zich een soort kasboek van de
verkoop van de materialen die van de
vervallen kerk afkwamen. Daarin werd
vermeld: "Op de 26e september 1564 zo
heeft het de goede Heren van Middel
burg gelieft te verbieden den put binnen
de oude vervallen kerk, nu afgebroken,
te mogen delven." Binnen de in 1564
afgebroken kerk bevond zich dus een
put. Ook nu is er ten westen vóór de
kerk op de Markt nog een welput. Aan
nemelijk is dat het hier om de allereerste
kapel van nieuw Arnemuiden gaat, waar
tegen de nieuwe kruiskerk in 1505 werd
aangebouwd.
De bouw van de kruiskerk in 1505
De kroniekschrijver Reigersberg ver
meldt dat op de 9e mei 1505 de eerste
steen gelegd werd van de nieuwe kapel
te Arnemuiden. Dit was het begin van de
kruiskerk. De kruiskerk werd aan Sint
Maarten gewijd. Ze stond bekend als "de
kapel beneden den dijk".
Opmerkelijk is het dat na de bouw van
de nieuwe kruiskerk het nog veertig jaar
duurde, namelijk tot 1545, voordat deze
parochiekerk werd. Dé echte parochie
kerk stond in 1505 namelijk nog te Nieu
werkerke. Dit dorp lag vroeger tussen
Arnemuiden en Kleverskerke. De
parochiekerk te Nieuwerkerke was
gewijd aan Sint Jan Baptist (Johannes
de Doper). Pas na 1545 werd de kerk
De in 1857 afgebroken kruiskerk te Arnemuiden. (Foto ZA, ZG, Zl, II, 42)
