13
onder begrepen was. Gezien het tamelijk
kleine bedrag lijkt dit niet aannemelijk.
Een mogelijk ander scenario is dat tim
merman/aannemer Cornelis Engelbert
die met de uitvoering van de restauratie
was belast, beslag heeft weten te leggen
op de sjablonen die in Kapelle gebruikt
zijn. Zo'n vreemd idee is dat niet. De sja
blonen die gebruikt zijn voor de beschil
dering van de kap te 's-Heer Arendsker-
ke, zijn namelijk ook op locatie bewaard
gebleven. Sjablonen zijn gemakkelijk te
kopiëren. Helemaal zuivere koffie lijkt het
hoe dan ook niet. Het zonder toestem
ming gebruik maken van het handels
merk en de creativiteit van anderen (i.e.
Verheul/Fabri), zonder hen hiervoor
genoegdoening te geven, is op zijn
zachtst uitgedrukt laakbaar. Over de
ware gang van zaken zullen we door het
ontbreken van schriftelijke bronnen
waarschijnlijk nooit zekerheid krijgen.
1Verder werd in 1902 onder leiding van Verheul
het kerkgebouw van de hervormde gemeente
te Krabbendijke gerestaureerd en vergroot.
Omdat deze kerk snel opnieuw te klein bleek te
zijn, werd in 1913 tot afbraak en nieuwbouw
besloten. Er zijn weinig bijzonderheden over
het werk van Verheul in Krabbendijke bekend.
Van het aanbrengen van gewelfschilderingen in
deze kerk is niets gebleken. (Archief Hervorm
de gemeente te Krabbendijke, niet geïnventari
seerd)
2. H. Schmitz. Een Rotterdamse architect, Jan
Verheul Dzn (1860-1948), in Rotterdams Jaar
boekje 1992, pag. 192-221 Hierin een over
zicht van door Verheul ontworpen of gerestau
reerde bouwwerken.
3. E.H. Gugel, Geschiedenis van de bouwstijlen in
de hoofdtijdperken der architectuur, Rotterdam,
derde druk, 1902, pag. 19.
4. Als noot 3, pag. 20.
5. M. Simon Thomas, De leer van het ornament;
versieren volgens voorschrift - 1850-1930,
Amsterdam, 1996, pag. 48.
6. J. Verheul Dzn. en A.W. Meijneken, Protestant-
sche Kerken, in Bouwkundig Weekblad, 1892,
pag. 303-304.
Gemeentearchief Goes, Archief Hervormde
gemeente te Kloetinge, inv.nr. 582.
9. Zeeuws Archief, Archief Hervormde gemeente
te Kapelle. toeg.nr. 170.1, inv.nr. 25.
10. J. Verheul Dzn., De restauratie der kerk te
Wemeldinge, in Bouwkundig Tijdschrift, 1898,
pag. 56.
De wettafel bevond zich op het koorschot. De
hierin aanwezige gaten waren veroorzaakt
doordat het vlakke plafond dat in de kerkruimte
aanwezig was geweest, tijdens deze restauratie
was verwijderd.
11Nationaal Archief, Tweede afd. K&W 1875-
1918, inv.nr. 1060. Brief van J.A. Frederiks aan
de minister van Binnenlandse Zaken, 15 maart
1896.
12. Inventarissen der Hervormde gemeente Mid-
delharnis van beginperiode tot en met 1970.
Kerkgebouw nr. 57. Correspondentie met
betrekking tot herbouw kerkgebouw na brand
1904. Brief van J. Verheul Dzn. aan C. Kolff Jzn.
d.d. 29 maart 1905.
13. Als noot 9. Bestek en voorwaarden kerkrestau
ratie 1896. pag. 7.
14. Willem Fabri was bijvoorbeeld zeer bedreven in
het schilderen van perspectivische plafondstuk
ken in Lodewijk XlV-stijl.
15. Als noot 5, pag. 71
16. Als noot 5, pag. 72.
17. Als noot 8, bestek restauratie kerkgebouw, pag.
18. Bestek nieuwbouw kerk Biezelinge, december
1907, pag. 41. (Archief Hervormde gemeente te
Biezelinge, gedeeltelijk in eigen beheer, niet
geïnventariseerd)
19. Zie bijvoorbeeld pag. 8 van het bestek dat
betrekking heeft op de restauratie te Kloetinge.
In alle overige bestekken is een eensluidende
zinsnede opgenomen.
20. Als noot 5, pag. 38.
21W. Seldenrijk e.a., Een vorstelijk monument:
Grote Kerk Apeldoorn 1892-1992, Den Haag,
1992, pag. 40.
22. D.B.M. Hermans en J. Kamphuis, De Ned.
Herv. Kerk te Wemeldinge in bouwhistorisch
perspectief, Delft, 1989, pag. 60-61.
23. C. Muysken, F.H. van Malsen en J. Verheul
Dzn., Het raadhuis te Bolsward hersteld, in
Bouwkundig Weekblad, 31 augustus 1895. pag.
225-227.
24. Als noot 23.
25. Als noot 9, inv.nrs. 27, 49.
26. J.A. Frederiks. De kerk te Kapelle, in Bouwkun
dig Tijdschrift, deel V, derde stuk, 1885.
27. Als noot 11 en noot 26.
28. Als noot 11brief van burgemeester P.J. van
der Mandere aan J.A. Frederiks, 28 september
1896.
29. Als noot 9.
Een ander voorbeeld van het feit dat Verheul
door de landelijk erkende deskundigen op res
tauratiegebied geen architect van het hoogste
niveau werd geacht, vinden wij in de voorberei
ding van de restauratie van de hervormde kerk
te Oud-Vossemeer. Verheul had hiervoor in
1910 het plan gereed gemaakt. Nadat de kerk
voogden jaren aan een stuk de restauratie had
den tegengehouden, lieten ze hun plan voor
het bouwen van een nieuwe kerk varen en
kozen ze voor restauratie. Van grote invloed
hierbij was de betrokkenheid van Adolph Mul
der. Zonder twijfel was het Mulder die ervoor
zorgde dat deze restauratie onder leiding werd
gesteld van architect J.F.L. Frowein te Den
Haag, een in hoofdzaak door dr. P.J.H. Cuijpers
opgeleid en algemeen gerespecteerd deskundi
ge. Het kan niet anders of dit heeft de van
eigen kunnen overtuigde Verheul een grote
teleurstelling bezorgd. (G. Sophia van Holthe
tot Echten, De middeleeuwse kerk van Oud-
Vossemeer in 1910 van de ondergang gered, 2,
in bulletin nr. 45, september 2000).
30. Zeeuws Archief, Archief Hervormde gemeente
te Wemeldinge, toeg.nr. 215.1, inv.nrs. 107,123.
31. Als noot 10.
32. Als noot 8. inv.nrs. 201582.
33. Gemeentearchief Goes, Archief Hervormde ge
meente te 's-Heer Arendskerke, inv.nrs. 207, 218.
34. J. Verheul Dzn., De kerk te 's Heer Arends
kerke, in Bouwkundig Weekblad, jaargang 26,
25 december 1906, pag. 726-728.
35. Gemeentearchief Kapelle, Archief Hervormde
gemeente te Biezelinge, inv.nrs. 164, 306, 407;
Goesche Courant, 21 november 1908.
36. Archief Rijksdienst voor de Monumentenzorg
Zeist, dossier kerk Kapelle. brief Rijksdienst
voor de Monumentenzorg aan de staatssecre
taris van OK&W, 7 juli 1964.
37. Als noot 8, inv.nr. 598; R. Steensma, Opdat de
ruimten meevieren, Baarn, 1982, pag. 175.
38. Brief van mevr. ir. M.G. Polman aan architect ir.
E.J. Brans van architectenbureau Rothuizen
Van Doorn 't Hooft, 20 februari 2002; G.J.
Lepoeter, Restauraties op grond van de zoge
naamde kanjerregeling, in bulletin nr. 49, sep
tember 2002.
39. H. Goedegebure, De Nederlandse hervormde
kerk te Baarland, in bulletin nr. 40, april 1998.
pag. 7.
40. Gemeentearchief Borsele, archief Hervormde
gemeente te Baarland, inv.nrs. 244, 504.
