23
beteren en te doen herstellen, aldus het
rapport van de rijksadviseurs.2,1
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden
de ramen gerestaureerd door de gebroe
ders Colpaert, Belgische vluchtelingen
uit Oudenaarde. Ze verbleven hier tijde
lijk en mogelijk was hun hulp gevraagd
na een blikseminslag op 19 september
1914. Het totaalbedrag van de restaura
tie aan de ramen bedroeg slechts zes
tien gulden.25
In de Tweede Wereldoorlog werden de
ramen in 1942 op dringend advies van
de Rijksinspectie Kunstbescherming
gedemonteerd en in kisten verpakt. Eerst
werden ze in de kluis van het Biervlietse
stadhuis, later in die van de stad Hulst,
ondergebracht. Daar kwamen ze na de
oorlog ongeschonden te voorschijn. Zon
der deze veiligstelling zouden de ramen
volledig in het oorlogsgeweld teloor zijn
gegaan.
Tijdens de restauratie van 1948 werden
naast de eerdergenoemde wapens van
Olyslager26 en Launyns, het handmerk
van Leendertsen Blaeucamer en het
kopje van Beukelsz. vervangen. Van
deze laatste is het originele exemplaar in
het bezit van de kerkelijke gemeente.
Tijdens de laatste restauratie, uitgevoerd
door Stef Hagemeier, werden de ramen
in de zomer van 2002 weggenomen. Het
Biervlietraam werd direct meegenomen
naar Tilburg, de twee andere werden in
de leegstaande maar beveiligde kluis
van de plaatselijke Rabobank op de
Markt opgeslagen. Het Zeelandraam
werd in januari 2003 en het Oranjeraam
op 5 mei 2003 opgehaald. De restauratie
was uiterst summier. Verloden was niet
nodig. Wel werden de ramen zorgvuldig
gewassen. Waar nodig werden contouren
van verdwenen objecten weergegeven.
Bij het demonteren van de ramen bleek
dat de dekplaten verlijmd waren be
vestigd in 1948, zodat ze met een slijptol
losgemaakt moesten worden. Ook kwa
men in de nabijheid van de ramen grote
nagels te voorschijn. Deze hadden waar
schijnlijk vroeger de horden gedragen.
De ramen van Cornelis Barlaer in Bier
vliet zijn een schoolvoorbeeld van de
glazenierskunst in het begin van de
Republiek. Zij vertellen niet alleen histo
risch, maar ook architectonisch een inte
ressant verhaal van voorbije tijden.
Noten
1Dit aangepaste artikel verscheen in 2001 onder
de titel De Kerkramen van Biervliet, Rinus Wil-
lemsen, Krabbendijke, 2001
2. Zeeuws Archief (Z.A.) Rekenkamer van Zee
land, rek. C inv.no. 24690, fol 16 r-v, 1622/'23.
Het kleurrijke wapen van Frangois Ritsaert, met
daarboven de tekst bij het wapen van Michiel de la
Palma. Bij de restauratie van 1875 veranderde de
naam, op advies van de archivaris van Zeeland, in
Machiel. Glazenier Nicolas gebruikte wel een andere
a. (Foto Hagemeier)
3. Zie voor meer gegevens over de bouw I.H.
Vogel-Wessels Boer, Biervliet, Bulletin Stichting
Oude Zeeuwse Kerken, 1987,18, p. 16-22.
4. Z.A., De rechterlijke en notariële archieven van
Zeeuws-Vlaanderen, inv.no. 1020, losbladige
papieren: College van Wette fol. 57 r., 18
december 1659.
5. A.A. van der Poel. Een kerkraam van C. van
Barlaer uit Schoondijke, in: Antiek, 18de jrg. nr.
2, p. 99 e.v.; A.A. van der Poel, Cornells van
Barlaer en een kerkraam uit Schoondijke, in:
Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken, 2000,
nr. 45, p. 18 e.v.: A.C. Meijer en C.E. Zonnevyl-
le-Heyning, 'Yder het sijne'. Een portret van de
Zeeuwse Rekenkamer halverwege de zeven
tiende eeuw, in: Archief, mededelingen van het
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Weten
schappen, 1999, p. 65 e.v.; Het gebrandschil
derde raam in de hervormde kerk te Burgh, in:
Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken, 2000,
nr. 44, p. 3 e.v.
6. Z.A., Staten van Zeeland, inv.no. 510. Corn van
Barlaer, glasenschilder ter somme van 21 8:4
gr vims over 't maken en schilderen van een
groot glas. vanwege de gemeene saeke gestelt
in de nieuwe kerke tot Zaamslag. No. 511,3
april 1659: Alsmede aen Comelis van Barlaer
voor het macken en stellen van een glas in de
kercke tot IJsendijke bedragende 25 ponden
vlaams. No. 511, 8 aug. 1659: Gedelibereert
zijnde op de request van de magistraat en ker-
keraad der stad Neusen, werden Corn. Hilder-
nisse en Jan Carre gelast te laten maken een
glas met het wapen van deze provintie in de
nieuwe kerk aldaer, gelijck als aan die van
Zaamslag is vergunt. No. 511, 30 sept. 1659
werd aen de magistraat Biervliet toegestaen
soodanige glas met inscriptie van 't wapen van
Zeelant als aen die van Neusen voor deze is
geconsenteert geweest. No. 512, 24 febr. 1660
op de requeste van Cornelis van Barlaer ver-
soeckende ordonnantie op sekere acte van ver-
soeck op de jaer 1659 is geappostileert de
Raet can int versoeck voor alsnoch niet treden.
No. 512, 10 aug. 1660 ontvangt Comelis van
Barlaer, glasschrijver, 51:9:4 vims. No. 517,
10 okt. 1662, Corn, van Barlaer over 't maecken
en leveren van een glas in de kerck tot Lilloo
en Poortvliet, bedragen volgens declaratie ter
somme van 60:3:10 vims. Met dank aan I.H.
Vogel-Wessels Boer.
7. Nationaal Archief, Den Haag (N.A.), Raad van
State, inv.no. 13583, fol. 97r. Met dank aan dr.
Adrie de Kraker uit Axel, die mij op deze bron
opmerkzaam maakte.
8. Aannemelijk is dat Van Barlaer de grafzerk
heeft gezien, die in enkele delen gebroken was.
Mogelijk was het jaartal niet goed leesbaar in
Romeinse cijfers, dat de L in een C is verwis
seld bij de datering van het jaartal.
9. De haring, het mesje en zijn handmerk kwa
men voor op zijn grafsteen, die omstreeks 1620
nog aanwezig was in Biervliet. Zeer waarschijn
lijk is deze zerk ook nog omstreeks 1660 door
Van Barlaer bekeken. Vandaar de afbeeldingen
op het glasraam.
10. Michiel de la Palma was rentmeester van de
Domeinen in Biervliet van 1641 tot zijn dood.
Hij was gehuwd met Anna Viron, die omstreeks
1652 is gestorven. Hij was de eerste burge
meester, nadat Biervliet in 1643 een eigen
magistraat kreeg. Hij was ontvanger-griffier van
de Ameliapolder. Hij werd als eerste bijgezet op
15 juni 1668 in de grafkelder van de rentmees
ters in deze kerk.
11. Hij is afkomstig van Mauritsfort, trouwde te
Biervliet op 29 maart 1654 met Anna Pieters uit
Vlissingen.
12. Lieven de Vriend trouwde in 1645 te Biervliet
met Willemijntje Pieters. Zij was weduwe van
Willem Jacobs. Lieven werd in de Biervlietse
kerk op 23 november 1663 begraven.
13. Gehuwd met Catharina Henderikx, kind
gedoopt in 1661.
14. Ondertrouwt in Biervliet op 28 oktober 1634,
als zijnde soldaat onder Piron, met Tanneke
Anthonii, jongedochter van Semmersaal,
gehuwd in Biervliet op 26 november 1634. Doet
opnieuw ondertrouw in Biervliet op 17 maart
1640 als weduwnaar van Tanneke Schoone, nu
met Geertruid Bortmans (Boermans), jonge
dochter van Nimwegen. Hij wordt in de kerk van
Biervliet op 12 augustus 1666 begraven.
15. Ook wel Laureys geschreven, werd op 20
december 1661 in de kerk begraven.
16. Z.A., Archief van de hervormde kerk Biervliet,
invo.no. 81Zijn handmerk betreft de jaren
1651, 1657 en 1659.
17. Z.A., Rekenkamer van Zeeland, afdeling C,
inv.no. 24750.
