5
geweest bij het beschilderen van de eer
dergenoemde Hervormde kerk te Mid-
delharnis op Goeree-Overflakkee, als
onderdeel van een restauratieproject
onder auspiciën van Jan Verheul. Daar
naast is Fabri vrijwel zeker ingeschakeld
bij het decoratief beschilderen van de
Regentessekerk en de Wilhelminakerk te
Den Haag, alsmede de Engelse Kerk te
Rotterdam. De drie laatstgenoemde ker
ken, waarvan alleen de Engelse Kerk
nog overeind staat, zijn alle door Verheul
ontworpen en gebouwd.
De rol van decoratieschilder W.A. Fabri
Dat het tot voor kort bij slechts weinigen
bekend was dat de kunst- en decoratie
schilder Fabri betrokken is geweest bij
de gewelfschilderingen in de vijf ge
noemde kerken op Zuid-Beveland, hoeft
niet te bevreemden. We hebben het per
slot van rekening over sjabloonschilde-
ringen "in passende tinten met eenvoudi
ge decoratie", die slechts een onderdeel
vormden van redelijk omvangrijke res
tauratieprocessen en in het geval van
Biezelinge als onderdeel van de nieuw
bouw.13 Kortom, we hebben hier te doen
met een vorm van ambachtelijke tweedi
mensionale kunst, die qua moeilijkheids
graad en verfijning niet het uiterste van
een bekwaam decoratieschilder als Fabri
gevergd zal hebben. Zijn specialiteit was
het schilderen van illusionistische driedi
mensionale schilderingen.'1
De uitvoering van de gewelfschilderingen
was dan ook opgedragen aan schilders
bedrijven uit de streek. Het werken met
sjablonen dient overigens zeker niet als
een minderwaardige vorm van decoratie
gezien te worden, "die door decoratie
schilders noodgedwongen uit commer
ciële overwegingen werd aangewend."15
De toepassing van "deze praktische en
weinig tijd vergende techniek" sloot juist
goed aan "bij het verlangen naar vlak
heid en eenvoud".'0
In het bestek dat betrekking heeft op de
restauratie van de Nederlandse her
vormde kerk te Kapelle, wordt verder
nog gesproken van "polychromie van
beelden en baldakijns" en in Kloetinge
van "contoureeren en polychromie van
gesneden beeldjes en koppen".17 De
tekst in het bestek die betrekking heeft
op de decoratie van het gewelf van de
nieuwbouw te Biezelinge, is het meest
uitvoerig: "Het gewelfde plafond met kap-
balken, karbeels, ribben, gordingen, nok,
kruisplankjes, muurplanken, ijzerwerk
enz. aan de binnenzijde in passende tin
ten met eenvoudige ornament-decoratie
met banden, biezen, afzettingen, enz.,
door middel van schabionen te beschil
deren.'"8
Decoratieschilder Fabri werd namens de
directie belast met het geven van aanwij
zingen aan de schilders die met de uit
voering belast waren. Verder was het
aan Fabri om de kleuren aan te geven
en de sjablonen te snijden dan wel te
tekenen.19 Behalve over het honorarium
van de decorateur verschaffen de
bestekken ook informatie over het maxi
mumaantal bezoeken dat de decorateur
geacht werd te brengen.
De neogotische gewelfbeschilderingen
op hoofdlijnen
Dat we hier te maken hebben met op de
gotiek gebaseerde gewelfschilderingen,
blijkt uit de toepassing van bladornament
als dominant versieringsmotief. Het blad
ornament geldt immers als het meest
kenmerkende versieringsmotief uit de
middeleeuwse gotiek. Bij het stileren liet
de middeleeuwse kunstenaar zich inspi
reren door inheemse flora, waarbij de
wijze van bewerking - in meer of minde
re mate naturalistisch - mede bepalend
is voor de periode waaruit de versiering
dateert (i.e. vroege of late gotiek). We
weten niet of Willem Fabri bij zijn ontwer
pen gebruik gemaakt heeft van voor
beeldboeken die destijds in zwang
waren, noch wat de inbreng van Verheul
geweest is. Deze zal hier zeker een
opvatting over gehad hebben.
De schilderingen zijn uitgevoerd volgens
het vlakornament-principe, waarbij uit
sluitend vlakke of tweedimensionale
motieven worden toegepast. Deze vorm
van vlakversiering geldt voor de periode
tussen 1895 en 1910 als de meest
karakteristieke vorm van ornamentele
decoratie.20 De afgebeelde bloem- en
bladornamenten zijn in sterk vereenvou
digde en gestileerde, soms bijna ab
stracte vorm weergegeven. In die zin lijkt
de toegepaste ornamentiek geïnspireerd
door de vroege gotische ornamentkunst.
De doorlopende bladversiering is aange
bracht langs de verticale ribben, met uit
zondering van de Geerteskerk te Kloetin
ge waar de bladversiering zelfs op de
verticale en de horizontale ribben ge
schilderd is. Dit geldt overigens ook voor
de koorsluiting te Wemeldinge waarvan
de ribben dienovereenkomstig gedeco
reerd zijn. In de overige kerken zijn de
ribben gedecoreerd met een abstract
repeterend ornament. Voor alle bladver
siering geldt dat deze als het ware uit de
ribben c.q. de constructie lijkt voort te
komen. De transparante, rondlopende
bladeren, afgezet tegen een oranje-brui
ne ondergrond, lijken daarmee beweging
te suggereren.
Gezien het abstracte karakter van het
bladornament kan er niets met zekerheid
gezegd worden over de afgebeelde plan
tensoorten. De in de kerk te Kapelle
meest toegepaste bladversiering langs
de ribben zou tot de plantenfamilie der
klokvormige bloemen kunnen behoren.
Opmerkelijk in Kapelle is de op de trek-
balken aangebrachte florale versiering
met onder meer zonnebloemen, die tot
het vocabulaire van de zogenaamde
nieuwe kunst behoort. Het is niet
ondenkbaar dat deze versiering is aan
gebracht op instigatie van Verheul, wiens
architectuur zeker niet geldt als een
toonbeeld van stijlzuiverheid. Daarin
stond hij overigens niet alleen. Een mooi
voorbeeld van door Verheul toegepaste
stijlvermenging vinden we in de Grote
Kerk te Apeldoorn waar stijlelementen uit
de gotiek - zoals roosvensters in de
toren - zijn toegepast naast stijlelemen
ten uit de Hollandse Renaissance.2'
Over de decoratie van de koorsluiting in
Wemeldinge bestaat meer duidelijkheid.
Afgebeeld worden wijnranken met de bij
behorende druiventrossen. In de christe
lijke kunst wordt zoals bekend met de
druif het bloed van Christus gesymboli
seerd, dat tijdens de Eucharistie- en
Avondmaalsviering in de vorm van wijn
wordt geconsumeerd. Een passende
vorm van decoratie derhalve. De in dit
koorgewelf langs de ribben toegepaste
bladversiering refereert wellicht aan het
blad van de zaaddragende tuinkers, of
hebben we hier toch te doen met drui
venbladeren, afgewisseld met druiven
trossen?
In Wemeldinge zijn ook, eveneens onder
verantwoordelijkheid van Fabri, de kruis
gewelven van de consistoriekamer gede
coreerd met sjabloonschilderingen,
bestaande "uit donkergroene takken met
rode stervormige bloemen en oranje
bruine linten op een lichtgroen fond".22
De onderste vlakken van de houten
beschieting zijn bij alle genoemde ker
ken gedecoreerd met gestileerde neogo
tische blad- en bloemmotieven. Voor alle
kappen geldt dat zij in een grijs-gele
ondertoon zijn geschilderd. De in groene,
rode en oranje-bruine tinten geschilder
de decoraties veroorzaken hiermee een
contrastwerking, waardoor de constructie
van de kappen nog eens extra geaccen
tueerd wordt. De blik van de kerkganger
wordt als het ware naar boven getrok-
