De gereformeerde gemeente
in Middelburg in 1574
13
I.H. VOGEL-WESSELS BOER
Inleiding
Bij het bombardement van Middelburg in
1940 is het archief van de hervormde
gemeente van Middelburg verloren ge
gaan. Gelukkig is een achttiende-eeuws
afschrift van het eerste actaboek, dat
ruim een jaar bestrijkt, bewaard geble
ven. Blijkens dit afschrift, vervaardigd
door de Middelburgse predikant Adr. van
's Gravenzande, is op 8 maart 1574 de
eerste consistorievergadering van de
'Gereformeerde kerke Christi in Middel
burg' gehouden door de predikant Geleijn
Jansz. d'Hoorne en vier 'provisionele'
ouderlingen. Er moet ontzettend veel
gedaan worden, zoals het instellen van
een kerkenraad, het inrichten van kerk
gebouwen, het bepalen van de vorm van
de kerkdiensten en de omgang met
'papen' en wederdopers. Met het verstrij
ken van het jaar zijn vele zaken geregeld
en krijgt de handhaving van de kerkelijke
tucht steeds meer aandacht. Aan het
einde is het actaboek dan ook een ware
chronique scandaleuse.
De Beeldenstorm te Middelburg
Vanuit Vlaanderen slaat in de zestiende
eeuw de hervormingsbeweging over
naar Zeeland. Uit het actaboek is op te
maken dat omstreeks 1559 in Middel
burg een gereformeerde gemeente werd
gevormd. Geleijn Jansz. d'Hoorne schrijft
hier namelijk in dat hij "ordinaris minister
der kercke Christi te Middelburg [is] van
over vijftien jaere." Over het wel en wee
van deze gemeente is nauwelijks iets
bekend. In 1561 is er sprake van een
"ecclesiola" en zegt D'Hoorne, die ook
de Vlissingse gemeente leidt, toe de
Middelburgers bij te staan bij de verdere
uitbouw van de gemeente. De eerste
grote bijeenkomst van gereformeerden
op Walcheren, waaraan ook Middelburg
deelneemt, vindt plaats in 1566 in de
duinen te Dishoek. Men wil echter meer:
de katholieke kerken voor eigen gebruik.
Daartoe moeten deze wel eerst worden
ontdaan van de beelden. De kerkenraad
van Middelburg bereidt deze actie goed
voor. Er worden zelfs mensen ingehuurd
voor het breken van de beelden. Om
alles ordelijk te laten verlopen wordt een
Geleijn Jansz. d'Hoorne, de eerste predikant van
Middelburg. (Zeeuws Archief. Zeeuws Genootschap,
Zelandia lllustrata, IV 602)
reglement opgesteld waar men zich strikt
aan dient te houden. Zo mogen er geen
kerkgoederen ontvreemd worden en
geen geestelijken of burgers van de stad
mishandeld worden. De van Vlaanderen
naar Zeeland overgeslagen beelden
storm begint te Middelburg op donder
dag 22 augustus 1566. Na in de Abdij
kerk en de Westmonsterkerk flink te heb
ben huisgehouden, trekken de beelden
stormers naar de Sint-Pieterskerk en de
kloosterkerken. In eerste instantie heeft
de kerkenraad de actie in de hand. In de
loop van de dag wordt dit steeds minder,
maar het doel is bereikt. Alle missen
worden opgeschort. De kerken zijn ont
daan van hun beelden en kunnen inge
richt worden voor de gereformeerde
diensten. Zaterdagmorgen 24 mei gaat
Geleijn Jansz. d'Hoorne voor in de eer
ste gereformeerde kerkdienst in de
Westmonsterkerk. Zaterdagmiddag en
zondagmorgen en -middag preekt hij
nogmaals in deze kerk. De landvoogdes,
Margaretha van Parma, bepaalt op 25
augustus dat in de parochiekerken alleen
missen gehouden mogen worden en dat
de hervormden hun diensten buiten de
steden moeten houden. Waarschijnlijk is
daarna de Westmonsterkerk gesloten.
De Middelburgse gemeente krijgt enkele
weken later de beschikking over het pak
huis van Antonio de Villiers, net buiten
de Zuiddampoort. Deze situatie duurt
niet lang. Alva komt naar de Nederlan
den en afgevaardigden van de Raad van
Beroerten worden naar Middelburg
gestuurd om de beeldenstormers te
straffen. Vele gereformeerden vluchten,
maar het protestantisme leeft onder
gronds door. Men houdt in het geheim
bijeenkomsten. Aan deze situatie komt
een einde in 1574.
De overgang van Middelburg in 1574
De stad Middelburg wordt in 1572 door
de prinsgezinden belegerd omdat zij
trouw is gebleven aan de Spaanse
koning. Na een beleg van bijna twee jaar
is Middelburg door voedsel- en geldge
brek genoodzaakt de onderhandelingen
met de Prins van Oranje te openen. De
Spaanse bevelhebber Mondragon geeft
zich op 18 februari over aan de prins.
Alle priesters, kanunniken en kloosterlin
gen moeten de stad verlaten. Op 28
februari wordt de eerste protestantse
eredienst in de 'gezuiverde' Noordmon-
sterkerk (Sint-Pieterskerk) gehouden.
De kerkenraad
Na het nieuws dat Middelburg zich over
gegeven heeft, keert Geleijn Jansz.
d'Hoorne terug uit Norwich waar hij zijn
toevlucht had gezocht. Hij gaat direct
aan het werk om de nieuwe gemeente
gestalte te geven. Samen met vier door
hem aangestelde ouderlingen houdt hij
op 8 maart 1574 de eerste consistorie
vergadering. Besloten wordt, vanwege
het vele werk, twee keer per week con
sistorie te houden.
De gereformeerde gemeente groeit snel,
onder andere door terugkeer van uitge
weken Middelburgers. Een van de eerste
besluiten van de kerkenraad is dan ook
de aanleg van een lidmatenregister om
inzicht in de gemeente te krijgen. Al snel
blijkt het noodzakelijk ook een doopregis
ter aan te leggen. De situatie is te onover
zichtelijk. Vaak weet men niet wiens kind
gedoopt wordt. Daarom wordt bepaald
dat de vader bij de doop van zijn kind
aanwezig moet zijn en aan de dienst
doende ouderling een briefje overhandigt
met de namen van het te dopen kind, de
vader en de getuigen. Tevens zal er een
begrafenisregister worden aangelegd.
Aangezien men vanouds gewend was
begrafenispenningen te betalen, zal men
die blijven innen. Dit moet geen probleem
