15
zuidmuur van de kapel nog een piscina.
In Sint Maartensdijk werd de uit 1420
daterende grafkapel aan de noordzijde
van het koor in de tw eede helft van de
vijftiende eeuw vergroot als nevenkoor.
Tegen de rechte oostmuur van dit koor
is een 011de altaarsteen bij de restauratie
(i952-'6$) op een blokvormige onder-
boeiend artikel. Zij beschrijft daarin
alles wat bekend is omtrent de inrichting
van de Westmonsterkerk in Middelburg.
Dit betreft beelden op altaren, gegevens
over retabels, het gebruik door de gilden
en geestelijke broederschappen, het werk
van de geestelijken en de teloorgang bij
de Reformatie. Deze studie geeft een
bouw geplaatst. Het geheel geeft nu
voortreffelijk de opstelling van een zijal
taar weer. Waar elders in de late Middel
eeuwen een zijkoor aan de kerk werd
toegevoegd, bijvoorbeeld het noordkoor
in Kapelle in het einde van de vijftiende
eeuw, zal dat ongetwijfeld ook gedaan
zijn ten behoeve van de plaats voor zij
altaren.
Altaarretabels
Over de aankleding van de altaren en
hun gebruik schreef K. Heyning een
Detail van de prent 'Fides' van Pieter Brueghel
uit 1559. Vóór een zijaltaar tegen een pilaar
deelt een priester de hostie uit aan geknielde
gelovigen. Op het altaar staan een monstrans,
een kelk en een kandelaar, terwijl een kazuifel
op de rand ligt. Het retabel bestaat uit beel
den waarvan de bovenste boven de zijgordij
nen zijn te zien. Links daarvan hangt tegen de
pilaar een misbel. Rechts wordt op de achter
grond de doop bediend.
voortreffelijke indruk van de inrichting
en het liturgisch gebruik van een
Zeeuwse stadskerk in de late Middeleeu
wen.
Het retabel op het altaar kon een enkel
voudige opbouw hebben of uit een drie
luik bestaan en was als regel versierd met
beeldhouwwerk en/of schilderingen. In
de kerken vindt men er niets van terug,
maar in enige musea kan men nog wel
een retabel uit Zeeland bewonderen. De
vleugels van het hoofdaltaar in de Maria
Magdalenakerk in Goes van ca. 1525
hangen nu in het Mauritshuis in Den
Haag. Op de ene vleugel is de ontmoe
ting van Abraham met Melchizedek ge
schilderd en op de andere de Manna
regen.'" Een drieluik van een zijaltaar uit
deze kerk bleef compleet bewaard en
berust nu in het Catharijneconvent in
Utrecht. De drie scènes hebben betrek
king op Maria Magdalena. Op het mid
denpaneel is een gedicht van drie strofen
geschilderd, die alle eindigen met een
oproep tot gebed voor Mathijs van dei-
Straten, voor wiens zieleheil dit retabel
werd opgericht. Een drieluik met de
voorstelling van Het Laatste Oordeel,
afkomstig uit de Sint-Lievensmonster-
kerk te Zierikzee, bevindt zich nu in
Brussel.5" Een marmeren retabel met de
voorstelling van de Verheerlijking op de
berg Thabor, afkomstig uit het klooster
Sion in Noordgouwe en daterend uit de
tweede helft van de zestiende eeuw,
bleef in Zeeland. Men kan het nu be
wonderen in liet Zeeuws Museum in
Middelburg."' Mogelijk bevinden zich
ook nog in andere musea Zeeuwse reta
bels. Een nader onderzoek viel buiten
het kader van dit artikel en dat geldt ook
voor een meer gedetailleerde beschrij
ving van de genoemde stukken.
Nissen, altaarstenen
en priesterzerken
Bergnissen bij het hoofdaltaar
Het was niet ongebruikelijk om bij drie
zijdige koorpartijen een bergnis aan te
brengen in elk van de drie zijden. De
middelste bevond zich daarbij achter het
altaar, de noordelijke bij de sacramentsnis
en de zuidelijke bij de piscina. In twee
Zeeuwse kerken bleef deze situatie be
waard, namelijk in "s-Heer Abtskerke en
Noordgouwe. In beide kerken betreft
het drie rechthoekige nissen met een
segmentboog. In de rechte sluitingszijde
