20
Met dank aan Wim Van Klaveren, Loek
Romeyn enj. De Ruiter
slingeruurwerk. In de daaropvolgende
vijftig jaar werd het merendeel van de
torenuurwerken in Nederland voorzien
van dit slingersysteem. Naar alle waar
schijnlijkheid is rond 1674 het uurwerk
van de kerk in Nisse tot slingeruurwerk
verbouwd, zoals wellicht uit het volgen
de kan worden geconcludeerd. David,
Heer van Nisse en Waarde trad in
augustus 1669 in het huwelijk met Clara
van Borsele van der Hooghe, beiden van
voorname Bevelandse afkomst. Van de
twee huidige luidklokken is de kleinste
voorzien van de alliantiewapens van de
families Watervliet-Van der Nisse en
Borsele Van der Hooghe. Aangenomen
mag worden dat zij de opdrachtgevers
zijn geweest. Naast de wapens is de vol
gende tekst ingegoten:
"Johannes Burgerhuys mefecit Anno domini
1614 Soli dei Gloria"3
Deze Johannes, een Middelburgse
kanonnen en luidklokkengieter heeft
voor meerdere Zeeuwse kerktorens luid
klokken gegoten. Naast de rekening van
jT 42:18:0 die hij in 1676 als betaling
voor zijn werk ontving is er ook nog
een rekening in het kerkarchief bewaard
gebleven voor het bedrag van 31:0:0
met als omschrijving:
"Op 20 november 1675 betaelt aen
Benedictus Wilts ende Davidt de Boot van
ghelevert iserwerck tot de kloeke ende de oor-
loijse vermaekt"4
Het geleverde ijzerwerk kan betrekking
hebben op de ijzeren beugels die de
houten bok van de luidklok versterken
en bij elkaar houden en het benodigde
materiaal om het uurwerk om te bou
wen naar spillengang met slinger. Het is
in ieder geval duidelijk dat er rond 1675
Afbeelding 7. Duidelijk zichtbaar een rondsel, bevestigd aan een achthoekige as, die bestaat uit
ronde plaatjes met geklonken ronde asjes, ook wel lantaarnrondsels genoemd.
Bart van der Werff is zelfstandig uurwerk
restaurator. Hij genoot zijn opleiding aan
West Dean College in Zuid-Engeland en
heeft gedurende 25 jaar werkervaring
opgedaan in Londen, Parijs, Zwitserland
en Nederland. Tot zijn klanten behoren
particulieren, handelaren en verzamelaars.
Voor meer informatie 0113-568503 of
uww. artedeltempo.nl
Afbeelding 6. Vanaf boven zichtbaar de raderen, welke bestaan uit ijzeren ringen met ingelaten
ijzeren spaken en de achthoekige assen.
veel werk is verricht rond het uurwerk.
Dat de luidklok gegoten is spreekt voor
zich, maar er zijn ook andere rekeningen
die erop wijzen dat veel werk verricht
werd in de kerk. Na 1675 bleef het uur
werk onveranderd dienst doen voor
Nisse en zijn omgeving. In 1763 werd er
andermaal in een nieuwe luidklok geïn
vesteerd, ditmaal gegoten door Alexius
en Petrus Petit uit Someren. De ontwik
keling in de uurwerkindustrie was echter
niet stil blijven staan en aan het eind van
de 19de, begin 20ste eeuw werd door de
firma Eijsbouts uit Asten het door Chris-
tiaan Huygens geïnspireerde gangsysteem
met slinger vervangen door een nog
nauwkeurig gangsysteem (echappement),
de zogenaamde Grahamgang. Deze gang
is vernoemd naar de Engelse uurwerk
maker George Graham die dit type
ankergang overigens al in 1715 uitvond
en toepaste in zijn klokken. De firma
Eijsbouts paste het toe in hun gangsys
teem dat zij vervolgens zo perfectioneer
de dat uit voorraad onderdelen in bijna
ieder torenuurwerk op relatief eenvoudi
ge wijze konden worden geplaatst. De
keerzijde van deze vernieuwing was dat
een essentieel deel van het uurwerk bij
het oud ijzer terechtkwam en een deel
van de geschiedenis verloren ging. Een
deel dat een directe band had met een
van Nederlands grootste wetenschappers,
Christiaan Huygens. Je kunt de geschie
denis natuurlijk niet terugdraaien, die op
zich ook belangrijk is. Het zou dan ook
jammer zijn als we een bijzonder uur
werk als dit, dat zo lang dienst heeft
gedaan, laten verroesten op een vergeten
verdieping van een van de mooiste
torens van Zuid-Beveland.
Noten
1 Ir. L.A.A. Romeyn et al, Torenuurwerken, tijd
voor iedereen, Schoonhoven 2005, pag. 43.
2 J. de Ruiter, Nisse dorp aan het Zwake, Goes
1996, pag. 28.
3 J. de Ruiter, Nisse dorp aan het Zwake, Goes
1996, pag. 42.
4 Ibidem als noot 3.
