Glansrijke avonturen
22
Jeroen van Westen en Anne Ausloos
Westelijke zijde van de kerk met de preekstoel en tekstborden, circa 2008 (Collectie Gemeentearchief Schouwen-Duiveland, Zierikzee, ZNM 0220.)
Epiloog
De hervormde kerk te Zonnemaire is een
fraai voorbeeld van de kerkbouw in de
tweede helft van de negentiende eeuw. De
zaalkerk in ingetogen neoclassicistische
stijl leverde een eigentijds kerkgebouw
op in een sobere maar tegelijk smaakvolle
uitvoering. De toren met zogenaamde
frontalen (driehoekige bouwdelen), vier
pinakels en een achtzijdige spits geven
het geheel een eigen kenmerk. Een kant
tekening is te maken bij de omvang van
de kerk, die groot is in verhouding tot de
kleine dorpsring. Bovendien is de grond
rond de kerk aan de west-, noord- en oost
zijde bebouwd.
Van binnen is de kerk nog grotendeels
hetzelfde. De dooptuin is in 1966 ver
dwenen. Van het hout werden een avond
maalstafel en een doopvont vervaardigd.
Het interieur werd in 1997 en de daarop
volgende jaren gerenoveerd. De oorspron
kelijke banken in het midden van de kerk
zijn verwijderd. Vanaf2000/2001 staan er
banken, afkomstig uit de Laurenskerk in
Rotterdam. Ook werd nieuwe vloerbedek
king aangebracht. De heteluchtverwar-
ming uit 1967, die schadelijk was voor
het orgel, werd vervangen door een beter
verwarmingssysteem.
De consistorie, waarschijnlijk gebouwd in
de tweede helft van de achttiende eeuw,
werd in 1955 vervangen door de huidige.
De toren werd in 2015 gerestaureerd
door de gemeente Schouwen-Duiveland.
Bij die gelegenheid werd de haan op de
nok van het dak weer teruggeplaatst op
de spits van de toren. Tot 1960 bleef een
orgeltrapper actief toen een windmachine
dit karwei overnam..Wel bleef het trap-
mechaniek gehandhaafd. Het orgel werd
geheel gerestaureerd in 2008-2009 door
Elbertsen Orgelmakers te Soest. Het schil
der- en verguldwerk werd verzorgd door
SchildersbedrijfVan Zuydam uit Heilouw.
Orgeladviseur Aart Bergwerffbespeelde
het orgel bij de feestelijke ingebruikne
ming op 28 oktober 2009. Dankzij allerlei
acties, een groot aantal sponsors en een
forse rijkssubsidie kon deze restauratie
worden gefinancierd. Het kerkgebouw is
geen rijksmonument, de preekstoel en,
vanaf 2002, het orgel staan daarentegen
wel op de rijksmonumentenlijst.
Bronnen
Gemeentearchief Schouwen-Duiveland, Ar
chieven Hervormde gemeente te Zonnemaire,
Notulen kerkvoogden en kerkvoogden met
notabelen, 1866-1874; Archieven gemeente
Zonnemaire, inv.nrs. 35 en 36 (Notulen ge
meenteraad), 128 en 129 (Correspondentie
1867 en 1868).
Zierikzeesche Nieuwsbode en Zierikzeescbe Cou
rant1862-1868.
Literatuur
N.A. Deïst, 'Grafstenen gevonden in de kerk
van Zonnemaire', in: Zonnemaire. Programma
Koninginnedag 1999.
N.A. Deïst, 'Grafstenen in de kerk van Zon
nemaire II', in: Zonnemaire. Programma Konin
ginnedag 2000.
N.A. Deïst, 'Bedrijvigheid aan de zuidkant
van de dorpsring', in: Zonnemaire. Programma
Koninginnedag 2013.
Wim van der Ros, 'Flaes-orgel in Zonnemaire
gerestaureerd', in: De Orgelvriendjrg. 52, nr. 4,
april 2010,6-10.
W.G. Schaap, De Hervormde kerk in Zonnemai
reZonnemaire 20052.
L.M. Verseput, 'Hervormd Zonnemaire in
vroeger dagen', in: Bulletin Werkgroep Historie
en Archeologie van het Koninklijk Zeeuivsch
Genootschap der Wetenschappenafl. 20, voorjaar
1974,32-37.
H. Uil en G.C. Groenleer, De gemeente van huis
uit. Een historische tocht langs de gemeentehuizen
van Schouwen-Duiveland en Sint Philipsland,
Zierikzee 1989.
L.M. Verseput, 'Een negentiende-eeuwse
Zeeuwse dorpspredikant. C.E Zeeman, domi
nee te Zonnemaire van 1862-1904', in: Zeeland.
Tijdschrift van het Koninklijk Zeeuivsch Genoot
schap der Wetenschappenjrg. 17 (2008), 47-52.
Inleiding
Als de zon haar licht schijnt op een van de vele middeleeuwse kerkjes in Schouwen-
Duiveland is de kans groot dat u een subtiele blauwgroene flikkering opmerkt in
het steenrood oranje metselwerk. Eenmaal die glans opgemerkt ontdekt u waar
schijnlijk meer glanzende bakstenen. Waarom en hoe zijn die pareltjes van stenen
in al die zeetinten kennelijk achteloos verstrooid in de muren van die prachtige
dorpskerkjes terecht gekomen? Was het een doelbewust plan van de middeleeuwse
bouwheer of zijn de geglazuurde bakstenen een toevallig neveneffect voortkomend
uit het middeleeuwse productieproces van bakstenen?
Met deze vragen zijn wij, Jeroen van Westen, landschapskunstenaar en Anne Aus
loos, keramiste aan de slag gegaan in het kader van een beeldend kunstproject. Dit
project, Balanceren tussen Zoet Zout, is georganiseerd door kunstcentrum De
Betvaerschole in Burgh-Haamstede.
Een prachtig glanzende kloostermop in een middeleeuwse muur op Schouwen.
Kloostermoppen en glazuur
Middeleeuwse kerkjes zijn grotendeels
opgetrokken uit kloostermoppen, een
groter dan normaalformaat baksteen.
Opgegroeid in Zeeland wist Jeroen al
dat de glanzende kloostermoppen enkel
terug te vinden zijn bij kerkjes dicht bij de
Noordzeekusten. Uit vakliteratuur onder
zoek bleek dat men veronderstelt dat die
glans op de stenen werd bereikt door een
zoutglazuur. Ook al is het zoutglazuurpro-
cedé in de middeleeuwen ontstaan, Anne
weet vanuit haar keramische chemische
achtergrond dat zoutglazuur op de kloos
termoppen onmogelijk is. Toch klinkt het
zoutglazuur verhaal zeer aannemelijk in
een kustgebied waar met de lokale zilte
klei de kloostermoppen werden gevormd
en vervolgens gebakken in veldovens
die met zilte turf als brandstof werden
gestookt. Kwam het zout uit de klei naar
de oppervlakte van de baksteen, om daar
in de hitte van de veldoven een spontane
glazuurlaag te vormen, waar sommige ar
cheologen en historici vanuit zijn gegaan?
Of werd het zoutglazuur gevormd uit de
zoute gasdampen die vrijkomen uit de turf
waarmee de middeleeuwse steenbakkers
stookten? Of was het eerder, zoals andere
historici vermoeden, dat de de steenbak
kers de stenen voor de stook in een zoute
slib doopten die in de veldoven verglaasde
tot een glazuurlaag? Ook dan blijft de
vraag waarom zou de middeleeuwer die
extra handelingen introduceren, om ver
volgens het resultaat niet of nauwelijks
aandacht te geven en de bijzondere stenen
bij toeval te verdelen over de muur. Is er
toeval of kunde in het spel?
Het productieproces
Het is duidelijk dat enkel literatuurstudie
niet volstaat om deze vraag aan te pakken.
We kiezen ervoor om het zo veel mogelijk
als een ontdekkingsreis te zien en gaan
voor een experimentele archeologische
methode. Stap voor stap bootsen wij het
productieproces van de kloostermop
na, daarbij zo goed mogelijk rekening
houdend met de omstandigheden van de
middeleeuwse steenbakker. En die heeft
het vakmanschap op zijn beurt geleerd
van Cisterciënzer monniken. Bij iedere
stap van het productieproces worden ook
plaatselijke specialisten geraadpleegd. Bij
het delven van lokale klei met en zonder
zoutgehalte adviseert bodemkundige
Bram Vercruysse. Bram leert ons het dyna
misch bodemsysteem onder het maaiveld
lezen, en onderwijst de microstructuur en
het microleven van de kleibodem zodat
de verschillende bodemstalen kunnen
worden geïnterpreteerd. Dat helpt om de
sterk uiteenlopende krimpprocessen van
de gevormde kloostermoppen te begrij
pen. Als onverwacht neveneffect levert
juist het microleven in de bodemstalen
wonderbaarlijke kleurrijke beelden op.
Het bakproces
Van alle stappen in het productieproces
is het bakproces in middeleeuwse veld
ovens wel het belangrijkste, maar ook
het moeilijkste na te bootsen. Gemeen
tearchivaris Huib Uil vertelt ons over de
vele veldovens die ooit rondom Zierikzee
hebben gestaan, maar waar verder weinig
kennis over is. We gaan te rade bij Robert
van Dierendonck, adviseur archeologie
bij de Stichting Cultureel Erfgoed Zee
land. We praten met Aagje Feldbrugge,
conservator van het Koninklijk Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen die
in haar studie heeft meegewerkt aan het
opgraven van een middeleeuwse veldoven
in Arnemuiden. In deze gesprekken wordt
duidelijk dat de complexe werkelijkheid
van vijf- tot zevenhonderd jaar geleden
niet dicht genoeg te benaderen is.
In een eerste stookpoging hebben we
een dertigtal stenen gestookt in 24 uur,
waar de middeleeuwers een veel grotere
klamp stenen stookten in waarschijnlijk
drie weken tijd. De zouthoudende turf
waarmee hier aan de kusten werd gestookt
in de veldovens hebben we vervangen
door hout waar zeezout en zeewier aan is
toegevoegd. Na 24 uur stoken moet er 24
uur gewacht worden tot de experimentele
