I 4I
1 >i||! ww
f IB ili^Hji
Het Pels-orgel van Sas van Gent*
|||l|! h irn'1 'tmi ii
26
1 Étjk k
1 lliil I
Miel Erpelinck (emeritus-pastoor van de
Elisabethparochie, Sas van Gent)
Orgelbouwer Pels
27
W
1 i
Foto van het Pels-orgel, genomen in december 2012, bij het sluiten van de Maria Hemelvaartkerk
in Sas van Gent. (Foto: F. Janssens.)
Toen Hayo Boerema, organist van de
Laurens-kerk in Rotterdam, dus niet de
eerste de beste, op 19 augustus 2016 als
laatste organist een 25-jarige reeks van
concerten in de Maria Hemelvaartkerk
van Sas van Gent, afsloot, was hij onder
de indruk van het gebouw en van de ge
weldige akoestiek. Ik vertelde hem dat hij
het laatste concert zou geven, in deze door
J.Th.J. Cuypers gebouwde kerk, want de
overdracht van de kerk was aanstaande. Ik
zal mijn uiterste best doen, was zijn ant
woord. En dat deed hij. Ik was zo onder
de indruk van zijn spel, dat ik hem de vol
gende dag een mailtje heb gestuurd, want
ik had klankkleuren gehoord, die nog
nooit aan het orgel onttrokken waren. Ik
was met andere woorden totaal beduusd.
Intussen is het orgel in de laatste week van
september 2017 afgebroken en afgevoerd.
Het orgel uit de Groenen Briel
Toen de bouw van de Cuyperskerk in
1892 voltooid was, werd het mechanische
orgel van vóór 1797, door de aannemer
Mulders overgebracht naar de nieuwe
kerk. Alle orgels waren toen mechanisch,
dat wil zeggen de organist zette bij alles
wat hij deed, een mechaniek in werking,
zonder verdere hulpmiddelen, want die
kwamen pas in de negentiende eeuw. Het
orgel was afkomstig van het klooster de
Groenen Briel in Gent. De Franse Revo
lutie waarde toen door Europa en veel
kerkelijke goederen werden onteigend en
verkocht. De bekende orgelbouwfamilie
Van Peteghem uit de Drapstraat in Gent
heeft het orgel heel de negentiende eeuw
onderhouden. Tot 1923 heeft dat orgel
nog met zekerheid gewerkt. Maar in 1925
werd een harmonium aangeschaft voor
het zangkoor. Intussen was er nieuwe
orgelbouwtechniek in opmars: de pneu
matiek. Door middel van kleine blaasbalg-
jes, dus gevuld met lucht, werd sneller en
lichter spel mogelijk. Dat was het! Daar
voor waren soms duizenden blaasbalgjes
en honderden meters slangen nodig om
de lucht te transporteren. Toen bestond er
nog geen plastic.
Een nieuw Pels-orgel
In maart 1926 deelde pastoor Batenburg
aan het kerkbestuur mee dat het zangkoor
bezig was met een actie voor een nieuw
orgel: men ging rond met intekenlijsten.
2.000,- bracht dat op. De Spiegelglas-
fabriek gaf400,- en voor de rest werd
er een lening afgesloten van 5.000,-.
Pastoor Doens, bij oude Sassenaren nog
steeds een bekende naam, werkte de plan
nen verder uit. Adviseur was Caecilianus
Huygens, franciscaan en directeur van de
Kerkmuziekschool in Utrecht. Hij beval
als orgelbouwer de firma Pels uit Alkmaar
aan. Die orgelbouwer was vanzelfsprekend
katholiek. Er waren nog twee andere
kandidaten, maar die vielen af, omdat ze
Het bedrijf werd in 1903 opgericht door Bernardus Pels (1870-1933), die tot dan toe
meesterknecht was bij L. Ypema Co. Zijn zoon Anton Pels (1895-1960) bouwde het
bedrijf uit tot een der grootste orgelbouwers van Europa onder de naam B. Pels Zn. In
1959 werd de Rotterdamsche Elektrische Kerk- Concertorgelfabriek Valckx Van Kou
teren Co's. overgenomen.
De derde generatie was weer een Bernard Pels (1921-1996). Hij zette het bedrijf van zijn
schoonvader, orgelmaker D'Hondt in Herstelt, in 1962 voort onder de naam Pels D'Hondt.
In hetzelfde jaar werd Rochus van Rumpt (1919-1996) mede-eigenaar van het Alkmaarse
bedrijf, dat hij al vanaf 1952 vanuit 's-Hertogenbosch vertegenwoordigde voor Zuid
Nederland en België. In 1964 fuseerde het toen noodlijdende bedrijf met de orgelbouw-
firma Willem van Leeuwen in Leiderdorp, die in 1903 was opgericht door Gerrit van Leeu
wen. De firma ging verder onder de naam Pels Van Leeuwen, nu te Alkmaar.
Onder leiding van Rochus van Rumpt ging het bedrijf in 1970 failliet. Hij zette de zaak
enige tijd voort vanuit zijn schuur te Gameren en verhuisde in 1974 naar Waardenburg,
waar zijn zoon Peter van Rumpt (1948) in 1979 in de zaak kwam. In 1981 vestigde het
bedrijf zich in 's-Hertogenbosch. Later kwam de artistieke leiding in handen van Rochus
van Rumpt jr. (1978) en de zakelijke kant bij Jacqueline van Rumpt (1984).
In januari 2017 vroeg directeur-eigenaar Peter van Rumpt het faillissement van de firma
aan, maar een maand later werd een doorstart bekendgemaakt.
De firma heeft circa zestien medewerkers. Men specialiseert zich steeds meer in het res
taureren van historische orgels, terwijl nieuwbouwprojecten meer en meer in het verre
buitenland worden uitgevoerd. (Verenigde Staten, Verre Oosten.) (Bron: Wikipedia.)
het oude orgel niet wilden overnemen.
Pels had bovendien de laagste prijs en het
hoogste tingehalte in de pijpen. Het orgel
zou in totaal 7.375,- kosten.
Het front werd ontworpen door Huy
gens, zoals hij dat ook voor Zuiddorpe
deed. De gelijkenis is opvallend, alleen
is de uitvoering in Zuiddorpe door een
echte vakman gedaan, in Sas van Gent
door een onbekende plaatselijke timmer
man. Sas van Gent was opus 53 van de
firma Pels. Het handgeschreven contract
is op internet te vinden met de opleve
ringsdatum er bij: zondag 12 februari
1928. Op die dag werd het door pastoor
Doens gewijd. Het bij de plechtigheid
behorende concert werd gegeven door
Emile de Groote, organist van de St. Baafs
in Gent. De 'dispositie', de verschillende
registers, was katholiek. Dat wil zeggen
een naar zoet en zacht en vroom ruikende
klank, als je dat zo noemen mag. Er wa
ren twee manualen en vrij pedaal met
in totaal zestien registers. Dat was best
veel voor een parochiekerk in een kleine
plaats. Bijzonder was de 'transpositeur',
een registerknop links op de speeltafel,
die het mogelijk maakte het hele orgel een
halve toon lager of hoger te laten klinken.
Dat was in die tijd een knappe uitvinding.
Zowel Pels als Huygens moeten 'oren aan
hun kop' hebben gehad, want zij plaatsten
het orgel helemaal aan de voorkant van de
nis onder de toren, zodat er maximaal van
de akoestiek in de kerk gebruik gemaakt
kon worden.
Het was en is gebruik, dat een orgelbou
wer het onderhoud de eerste jaren tegen
betaling verzorgt. Later kon een parochie
overgaan naar een orgelstemmer die goed
koper was. Zo werd het orgel in Sas van
Gent in 1961 door de firma Valckx uit
Rotterdam grondig opgeknapt, maar
Valckx was toen al overgenomen door
Pels.
Restauratie van het orgel
Rond 1965, bij de grote veranderingen
in de liturgie, werd het orgel stilgelegd
en de windmachine afgekoppeld. Maar
in 1983 vatten Johny Mijnsbergh, André
Boon, Rudolf Fassaert en Miel Erpelinck
het plan op het orgel weer speelklaar
te maken. De frontpijpen werden met
'zilverkleur' gespoten in de garage van
Mijnsbergh, de labia werden 'goud ge
verfd' (pijpen genoemd naar hun labia
(labium=lip) die voor hun klank van
betekenis zijn). De groep was enthousiast,
zonder veel kennis van zaken. De firma
Twee foto's van het demonteren van het orgel op 13 oktober 2017. (Foto's: F. Janssens.)
Nijsse uit Oud-Sabbinge stemde het orgel
en op 25 september 1983 gaf organist Arie
Karreman uit Terneuzen een feestelijk
concert. In november 1985 nam Stefvan
Sterkenburg het initiatief tot een grondige
restauratie en uitbreiding van het orgel
door de eenmalige actie 'Bedrijfsleven
adopteert Orgel'. Dat bracht 38.000 gul
den op. In juli 1986 begon de firma Nijsse
aan het werk, dat op 26 september met de
plechtige overdracht werd voltooid. Het
orgel telde toen achttien registers. De 'al
te romantische' registers (salicionaal en
dolce) werden verwijderd, waarvoor meer
'heldere' registers in de plaats kwamen en
het pedaal kreeg er twee registers bij.
In 1992, toen de kerk honderd jaar be
stond, kon het trompet-register geheel
vernieuwd worden. Toen ook begon de
jaarlijkse concertreeks. Ieder jaar was
er wel een organist die naast literatuur
- uitgeschreven werken van componis
ten - zelf improviseerde op een gegeven
thema. Adviseur bij de concerten was
Jos Verpoorten, later werd dat Ad van de
Wege. In 1996 werd een koraalbas 4' in
het pedaal geplaatst en in 1999 een bas-
son 16' op het bovenklavier, waardoor het
orgel nog meer body kreeg en met zijn 21
registers en de uitstekende akoestiek van
de kerk uitgroeide tot één van de betere
orgels in Zeeland. Toen in 2012 de Cuy-
