Intussen maakt de ander detailfoto's om
die later digitaal te monteren. Zo is ook
de hoofdillustratie van dit artikel tot stand
gekomen.
Wat ons beiden opviel, was dat het schou
derstuk van de linker figuur een subtiel
richeltje had. Het bleek geen onderdeel
van een mantel of ander kledingstuk
te zijn, maar het schouderstuk van een
harnas. Deze ribben of richels waren een
innovatie uit de vijftiende-eeuwse Mila
nese smeedkunst, bedoeld om het harna-
sonderdeel meer stijfheid te verschaffen.
Inmiddels was ook Henk 't Jong overtuigd
van het feit dat het twee mannen waren.
Met het oplossen van het raadsel kwam
een andere vraag tevoorschijn. Wat was er
gebeurd?
Familiewapens
In de loop van de zestiende eeuw ontstond
de heraldische traditie dat vrouwen hun
wapenschild aflieten beelden met een
ruitvormige of (later) ovale schildcontour.
Desalniettemin konden (en kunnen)
dames ook nog steeds het volledige wa
pen van hun vader dragen, maar dat was
betrekkelijk zeldzaam voor de periode
waarin deze wapens waren gehouwen.3 In
het toernooi met de kolf moest men bij de
tegenstander het helmteken van diens tra
liehelm slaan. Vrouwen namen geen deel
aan toernooien, dus helmtekens waren
voor hen geen functionele versierselen.
De helmen boven deze wapens hebben
typologische verschillen. De linker helm
(dus heraldisch rechts) is uit respect voor
de ander omgewend.4' Deze zogenaamde
courtoisie is niet alleen van toepassing
tussen mannen en vrouwenwapens, maar
is een hoofse manier van afbeelden.
Ook de wapenfiguren worden dan naar
het tegenover liggende wapen gericht.
De essentie is: 'ik zie u'. De tegenover
geplaatste helm is een echte steekhelm
of zogenaamde paddenkop, welke
ontworpen werd voor de frontale charge
te paard. Als de krijgsman zijn doel
naderde, trok hij zijn hoofd lichtjes ach
terover en werd de kijkspleet afgeschermd
voor de lanspunt van de tegenstander.
Nog een klein verschil: de helm links heeft
een wrong (ineengedraaide lappen stof)
en de rechter helm heeft een helmkroon.
Deze verschillen zijn bepaald door traditie
en smaak en niet door maatschappelijke
De wapens van leden van het geslacht Van der Maelstede zoals zij gevoerd zouden zijn tijdens
de slag bij Schoterzijl (F), 1396. Onderlinge verschillen geven de positie in de familierangorde
weer. Van linksboven naar rechtsonder: Jehan, Jehan, Florens, Jehan, Jehan, Gaulthier en Jehan.
Het laatste wapen is van hun verwant Simon de Bruel (van Bruelis) voorvader van Anthonys van
Bruelis; de Van der Maelstede-daim is nog duidelijk als hartschild te zien. (Getekend door J.M.
Lion 1889, coll. CBG.)
hiërarchie. Met het deppen van de steen
kwam een struisvogelkop en -hals tevoor
schijn. Dat weten we doordat de vogel
een hoefijzer in zijn snavel heeft. De mid
deleeuwse bestiaria stonden vroeger vol
met wonderlijke exotische diersoorten
met opmerkelijke eigenschappen. Struis
vogels zouden zo'n sterke maag hebben
dat ze zelfs volgens Jacob van Maerlant
(dertiende eeuw) in diens werk Het boek
der natuur metaal konden verteren.
Rechts is een uitkomende klimmende
leeuw te zien, in de Nederlanden geen
zeldzaamheid.
De schilden: identificaties
Het vinden van deze helmtekens in com
binatie met hun wapenschilden was op
zich al een vondst, we wisten tot nog toe
niet bij welke families ze behoorden. Wie
waren er dan afgebeeld? Onze database
CBG Familiewapens bood uitkomst.
Schildhoofden nemen ongeveer één derde
van het schildoppervlak in beslag, maar
het veld in het linker wapen bestrijkt bijna
de helft. Daarmee benadert het qua hoog
te een zogenaamde doorsnijding. Om de
figuren communicatiever te maken, beter
uit te laten komen, werden velden soms
wat opgerekt. En dit maakt heraldiek
als het ware elastisch. Het is in sommige
opzichten vergelijkbaar met taal en laat
zich als fenomeen niet altijd op een exacte
manier benaderen.51
Het schildhoofd is op zijn beurt weer
gevierendeeld met vier leeuwen (en lijkt
daarmee op het schildhoofd van het
wapen van Rotterdam). De vier leeuwen
zijn afkomstig van de graven van Hol
land uit het huis Henegouwen. Voor de
afleesbaarheid is ook hier het één en ander
geplooid: de leeuwen klimmen niet, maar
zijn gaand afgebeeld om ze beter bin
nen hun kader te kunnen positioneren.
We hebben te doen met een lid van het
geslacht Van Bruelis dat via bastaardij
afstamde van de graven van Holland. Het
onderste bestanddeel van het schild ver
toont drie eendjes of waterhoenen (let op
de zwemvliezen) die in courtoisie naar de
buurman zijn omgewend. De lijst van het
grafsteenfragment geeft de naam Antho
nys prijs, waarmee een exacte identificatie
mogelijk is: Anthonys van Bruelis. Het
kasteel van zijn familie, Bruelis, stond in
Kapelle, Zuid-Beveland. De naam was
echter afkomstig van de heerlijkheid Bru-
elle in Henegouwen, bakermat van het
geslacht.
Fragment van de zerklijst (linksboven): dinsdach voer sacramensdach.
De zinsnede dinsdach voer sacramens dach
is nog op de zerklijst leesbaar. Sacraments
dag is de tweede donderdag na Pinksteren.
Zo krijgen we een duidelijk beeld wanneer
de heren in 1484 het leven lieten. Dit jaar
tal is overigens in Romeinse cijfers in het
rechter gedeelte van de zerklijst gekapt.
Anthonys' grafgenoot, bijna een halve kop
groter, voert een wapen met drie gespen
en een zwaard. Zowel het zwaard als de
gesp zijn zéér Zeeuwse heraldische wapen
figuren. Hier is het gevest van het zwaard
over de gesp geplaatst, maar wederom zien
we die wonderlijke heraldische elasticiteit.
CBG Familiewapens toont het wapen
van de uitgestorven adellijke familie Van
Suidland ofZuydtland, afkomstig van
Schouwen: in zwart een zilveren zwaard,
goud gevest, vergezeld van drie liggende
ovale zilveren gespen, op vier plaatsen de
randen goud beslagen 1-2-1) met de tong
naar links gericht. In de familie werd het
zwaard dus zowel tussen de gespen, als over
de onderste gesp heen gelegd.6' Het wordt
daarmee niet per sé een ander wapen.
Tussen Anthonys en deze man bestond
geen bloedverwantschap, maar wel waren
ze 'familie' van elkaar. Rond 1484 stond
de familie Van Zuidland op uitsterven.
Via de genealogische gegevens bij het
CBG Centrum voor familiegeschiedenis
belandden we bij ene Jan van Zuidland die
huwde met Cornelia, de zuster van An
thonys van Bruelis. De mannen in het graf
waren dus zwagers! Via Cornelis Janszoon
van Zuidland is het geslacht uitgedoofd in
een erfdochter Levina, die overigens via de
bekende familie De Huybert nageslacht
heeft.
Claimcultuur
Behalve de twee zeer verschillende wapens
van de heren ontwaren we linksboven een
wapen met een schuinkruis gaande over
een dwarsbalk. Dit is niet de gebruikelijke
weergave die we van grafzerken ken
nen, waarbij de kwartieren (wapens van
voorouders) van de overledene worden
uitgebeeld. Het centrale wapen, gekomen
van vaderszijde, wordt dan gewoonlijk
linksboven (heraldisch rechts) herhaald.
Het wapen kon ik identificeren als dat van
de Van der Maelstedes, een familie die het
zwaartepunt van haar bezittingen nabij
Hulst had liggen en langs verschillende
huwelijken vermaagschapt was aan Van
Bruelis. Nu is bekend dat er al een eeuw
eerder onenigheid was tussen de families
Van der Maelstede en Van Bruelis, met de
Maelsteedse goederen als inzet. Steeds is
de claim op die goederen tot uitdrukking
gekomen in het hartschild van Simon van
Bruelis, voorvader van Anthonys. Het
wil als het ware zeggen: 'ik houd je in de
gaten, de wereld mag weten dat ik, als
de omstandigheden wijzigen, je goed zal
opeisen'. Het is dus eerder een pretentie
wapen, dan dat het een expressie is van
daadwerkelijk bezit. In de Middeleeuwen
liepen die dingen wel eens door elkaar.
Waarom heeft Anthonys niet meer het
pretentiewapen Maelstede als hartschild
opgenomen? Kennelijk was de herin
nering nog levend, maar werd de claim
minder actueel. Hoewel Anthonys als
nakomeling van de graven van Holland
ridderlijk in harnas staat afgebeeld, was hij
vooral een man van het recht en de letter.
Hij liet zich bij zijn inschrijving aan de
rechtenfaculteit van de universiteit van
Keulen noteren als clericusgeestelijke.
Arie van Steensel veronderstelt dat hij,
om het geslacht van de ondergang te red
den, strategisch het roer omgooide."' Hij
huwde alsnog. Niet zoals zijn broer en
zusters binnen de kern van het adellijke
milieu, maar met de schatrijke Zierikzeese
erfdochter Avezoete van Vroomsteine,
een burgemeestersdochter.8 Bovendien
ontving hij in 1475 als dank voor diensten
aan Zierikzee het poorterschap van de
stad. Die diensten zullen van economische
aard zijn geweest, want veel edelen onder
hielden handelsbetrekkingen tussen de
Engelse en Nederlandse kust, waarbij alles
draaide om vis, steenkool, zout en wol.
Het raadsel blijft
Hierboven schreef ik dat het geen uit
zondering was om mensen van dezelfde
sekse in één graf te leggen, maar dan gaat
het meestal om echte bloedverwanten.
Wat bracht deze mannen samen? Beiden
waren gehuwd, zo weten we, maar aan
het grafsteenfragment is niet af te lezen
of eventuele echtgenotes erin zijn bijge
zet. Twee martiaal afgebeelde lieden die
in vriendschap en een zekere intimiteit
de eeuwigheid in gaan doet denken aan
het Roelantslied, waarbij de zwagers
Roelant en Olivier in eikaars nabijheid
worden gevonden door terugkerende troe
pen. Was er een toernooi of een oorlog
waarbij beiden het leven lieten? Niet aan
toonbaar. Het is veel waarschijnlijker dat
een meer alledaagse tragische gebeurtenis
de mannen tegelijkertijd uit het leven
joeg. Omdat de Zeeuwse adel regelmatig
JIvP 1.1 >1 V BH K 111 CIJISTH Hh K H K Tl: 7.1 11 M H K K;
/W m
De St. Lievens Monsterkerk te Zierikzee, daags na de grote brand van 1832. Op dezelfde locatie is
de Nieuwe Kerk met een classicistisch uiterlijk verrezen. De toren is gespaard gebleven. (Universi
teitsbibliotheek Leiden, uitgever Jan Dam Steuerwald.)
