O
O
O
O
Dendrochronologie (deel II)
13
W
L.M. van der Gouwe
12
Paus Tawadros II reikt na de inwijding van de kerk een legpenning uit
aan mevrouw F.G. Lindenbergh-Lepoeter, één van de genodigden. (Foto
D.A. Polderman.)
Paus Tawadros II verricht op dinsdag 5 mei 2015 de inwijdingshande
ling van de Heilige Maria en Sint Arsenius Kerk. (Foto D.A. Polderman.)
De voorzijde van de legpenning. (Foto F.G.
Lindenbergh-Lepoeter.)
schiedenis van de kerk. Op die dag kwam
Paus Tawadros II met een aantal bisschop
pen vanuit Egypte naar Kapelle om de
inwijding van deze nieuwe parochiekerk
te verrichten.
De iconostase en de iconen
Als leken en feitelijk ondeskundige bui
tenstaanders kijken we vol bewondering
naar de iconostase. Wat een hoogstandje
van geweldig vakmanschap. De uit ceder
hout bestaande panelen zijn vervaardigd
in Egypte en als bouwpakket verscheept.
In de kerk is de iconostase door de uit
Egypte overgekomen vaklieden in elkaar
gezet en afgewerkt. Het geheel toont een
schitterend handgesneden floraal motief.
In de iconostase bevindt zich een drietal
door gordijnen afgesloten doorgangen. In
het midden een brede met op het gordijn
een afbeelding van Maria met Kind, die
toegang geeft tot de altaarruimte. Aan
de zijkanten een smallere met op beide
gordijnen een afbeelding van de H. Ar
senius, de heilige waaraan de kerk gewijd
is. Boven de deuren door bisschop Anba
Arseny uitgekozen bijbelteksten in het
Nederlands.
Van groot belang zijn de op de iconostase
aangebrachte iconen. Centraal de twee
grootste en meest opvallende, rechts van
het midden Christus, links van het mid
den Maria met Kind, vergezeld door twee
engelen. Verder aan de rechterzijde eerst
de doop van Jezus in de Jordaan door
Johannes de Doper en daarnaast de
H. Arsenius. Aan de linkerzijde eerst de
Annunciatie (de aanzegging aan Maria
door de aartsengel Gabriël) en daarnaast
de H. Marcus, grondvester van de Kop-
tisch-Orthodoxe Kerk.
Boven het centrale deel van de iconostase
de twaalf discipelen, zes aan de rechter
zijde en zes aan de linkerzijde. Aan de
bovenkant zien we het laatste avondmaal.
Frappant detail op deze afbeelding is dat
Jezus aanligt in gezelschap van elf disci
pelen. De verrader Judas is niet meer aan
tafel, maar is links nog onopvallend zicht
baar terwijl hij vertrekt om Jezus te gaan
verraden.
Geheel aan de top, verhoudingsgewijs van
bescheiden afmetingen, het kruisbeeld,
geflankeerd links door Maria en rechts
door de apostel Johannes. Deze laatste
groep is geheel vergelijkbaar met de calva-
riegroep in de Rooms-Katholieke Kerk.
Vóór de iconostase hangen vier struisvo
geleieren. Ze staan symbool voor hoop en
opstanding.
Noten
1Het schisma vond plaats tijdens het pon
tificaat van paus Leo I de Grote in het
jaar 451Dit was het jaar van het (vierde
oecumenisch) Concilie van Chalcedon,
een oude Byzantijnse havenstad aan de
Bosporus. Aan de uitspraken van de eerste
drie oecumenische concilies (Nicea 325,
Constantinopel 381, Efeze 431had de
Koptisch-Orthodoxe Kerk zich geconfir
meerd.
2. Bisschop Anba Arseny besloot in 1975, na
het voltooien van zijn studie geneeskunde,
om monnik te worden. In 1978 trad hij in
bij het uit de vierde eeuw daterende kloos
ter El Baramous (Wadi Natroun), waar hij
in 1979 tot priester werd gewijd. In 1981
volgde zijn benoeming tot hoofd (hegou-
men) van het klooster. Vanaf 1985 is hij
werkzaam in Nederland.
3. Het Koptisch (met zijn oorsprong in het
Faraonisch en het Grieks) werd na de
tiende eeuw langzaam verdrongen door het
Arabisch. Het Egyptisch-Arabisch heeft
wel een aanzienlijk aantal Koptische leen
woorden behouden. Het Koptisch wordt
nu enkel nog gebruikt als liturgische taal in
de Koptisch-Orthodoxe en de Koptisch-
katholieke Kerk.
Met dank aan bisschop Anba Arseny te Amster
dam en aan de heer Boshra Malak, secretaris van
de kerk te Kapelle, voor de waardevolle aanwij
zingen bij de samenstelling van dit artikel.
In Bulletin 74 is het eerste deel over dendrochronologie verschenen. Een andere
term voor dendrochronologie is boomtijdkunde of jaarringenonderzoek. In dat
deel is ingegaan op de groeiringen van bomen en de bestudering daarvan. Hierdoor
is het mogelijk om met name van eikenhout de streek van herkomst te bepalen en
op jaar en seizoen nauwkeurig te dateren. In dit deel zal verder ingegaan worden op
de wetenschap van dateren.
Houtsoort versus dateren
In deel I is aangegeven dat dendrochrono-
logisch onderzoek zich met name richt op
eikenhout. In Nederland is veel gebruik
gemaakt van eikenhout van de zomereik
(Quercus robur). Vanwege de schaarste aan
eikenhout werd sinds het begin van de
zeventiende eeuw grenenhout geïntrodu
ceerd en toegepast voor balklagen en kap
hout. Grenenhout kwam voornamelijk uit
Scandinavië en is naaldhout van de grove
den Pinus sylvestris). Na het midden van
de zeventiende eeuw werd eikenhout nog
nauwelijks toegepast voor constructies.11
Vanaf het eerste kwart van de negentiende
eeuw vond ook vurenhout zijn toepassing
in constructies in de bouw. Ook vuren
hout kwam voornamelijk uit de Scandina
vische landen. Vurenhout is eveneens een
naaldboom en komt van de fijnspar Picea
abies). De toegepaste houtsoort kan dus al
iets over de datering van een bouwwerk of
verbouwing in beeld brengen.
Belang onderzoek
In de middeleeuwen was eikenhout nog
ruimschoots beschikbaar. De meeste ker
ken uit die tijd zijn dan ook uitgevoerd
met een eikenhouten kapconstructie.
Deze kerken kennen dikwijls verschillende
bouwfases. Bronnen over de bouwgeschie
denis ontbreken veelal of zijn niet geheel
betrouwbaar. Dendrochronologisch on
derzoek is een methode om vrij nauwkeu
rig te dateren. Hiermee kan de bouwge
schiedenis, eventueel met de verschillende
bouwfases, van een kerk in beeld worden
gebracht. Dit geldt ook voor woningen,
kastelen en andere bouwwerken, maar wij
beperken ons in dit artikel tot de kerkge
bouwen.
Ontwikkelen standaardkalenders of
referentiecurven
Om een houtmonster te kunnen dateren
zijn er standaardkalenders of referen
tiecurven nodig. De kalenders dan wel
Ontwikkeling van de standaardkalenders of referentiecurven. (Uit; DJ. de Vries, Restauratievade
mecum, restauratievademecumbladen, 18. dendrochronologie, dendrochronologisch dateringson-
derzoek, RDMZ, Zeist, 1994, pag. 2.)
curven ontstaan door houtmonsters die
elkaar overlappen. Als voorbeeld de vol
gende situatie. Er is een houtmonster van
een eikenboom die gekapt is in 2010. Na
het tellen van de jaarringen blijkt de boom
110 jaar te zijn. De boom is dus in 1900
gaan groeien. Door de klimatologische
omstandigheden heeft iedere jaarring een
uniek patroon in breedte in een bepaalde
streek. Van al deze jaarringen wordt, sterk
vergroot, een kalender of curve-kalender
gemaakt. Vervolgens is er nog een hout
monster van eikenhout, waarvan onbe
kend is wanneer deze boom heeft gegroeid
en waar. Ook van dit houtmonster wordt
op basis van de jaarringen een kalender
gemaakt. Deze kalender wordt vergeleken
met de vorige kalender. Hieruit blijkt dat
beide kalenders elkaar gedeeltelijk over
lappen, namelijk in de tijdsperiode 1900
1910. De tien jaar overlapping zijn in dit
voorbeeld de laatste tien groeiringen van
de boom. Omdat de curves gedeeltelijk
overeenkomen betekent dit dat deze bo
men dezelfde geografische herkomst heb
ben. Uit telling van de jaarringen blijkt de
boom 130 jaar. Dit betekent dat de boom
in 1780 is gaan groeien. Door al deze
gegevens naast elkaar te leggen ontstaat
een standaardkalender van een bepaald
geografisch gebied.21 Door het nemen van
nieuwe monsters worden de standaardka
lenders en geografische gebieden steeds
verder verfijnd. Voor bijna elk gebied in
Europa is het specifieke groeiverloop van
de groeiringen van eikenhout vastgesteld.
Voor eiken in West-Europa zijn er stan
daardkalenders tot 11.000 jaar geleden
van veel verschillende regio's.
Dateren houtmonster
Bij dendrochronologisch onderzoek
wordt van het desbetreffende houtmon
ster door middel van microscopisch
onderzoek een kalender gemaakt. Deze
kalender wordt vergeleken met de stan
daardkalender. Bij de vergelijking moet
Groen: gedateerde eiken meetreeksVSTOOOII; Blauw: standaardkalender of referentiecurve; Y-as (verticaal) jaarringbreedte in mm*10-2; X-as
(horizontaal) kalenderjaar.
