Een kleurrijke kolom en een pilaar met pijlen
in Sint-Maartensdijk Renate Pekaar
20
21
Westkant van de kolom 1976. (Foto: Beeldbank Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed.)
Oosttkant van de kolom 1976. (Foto: Beeldbank Rijksdienst voor het
Cultureel Erfgoed.)
De Maartenskerk in Sint-Maartensdijk kent een lange geschiedenis. Het interieur
herbergt enkele bijzondere interieuronderdelen die hieraan herinneren. Eén van
die bijzonderheden is een schildering op een van de zuidpilaren in het schip van de
kerk. Tijdens de restauratie van de kerk, die plaatsvond in 2016-2017, is deze schil
dering geconserveerd. Dit artikel gaat in op de achtergrond en mogelijke duiding
van de voorstelling op de kolom.
Voorstelling
De voorstelling bestaat globaal uit een
verticaal alternerend patroon van een
schild met Jeruzalemkruis (krukkenkruis
met kleinere krukkenkruizen in de armen)
en een embleem van gekruiste pijlen met
de punt naar beneden achter een vuurslag
(ijzeren voorwerp waarmee met behulp
van een vuursteen en droge brandbare stof
vuur kon worden gemaakt) en drie gesta
pelde bollen. Het geheel wordt omringd
door vonken. Deze voorstelling is met
zwarte contourlijnen en witte details uit
gevoerd op een geel fond (achtergrond).
In detail verschilt het patroon per keer.
Deze voorstelling is zowel op de oostzijde
(om en om vier gekruiste pijlen en vier
wapenkruizen) als op de westzijde (om en
om gekruiste pijlen en drie wapenkruizen)
van de kolom aangebracht.
Datering
De schildering is aangetroffen bij het
ontpleisteren van de kolommen tijdens de
restauratie in 1963. Een exacte datering
voor de schildering ontbreekt. Het schip
van de kerk dateert uit de tweede helft van
de vijftiende eeuw. Eind zestiende eeuw
is de kerk (waarschijnlijk) geheel gepleis
terd en witgekalkt. In de kerkrekeningen
uit 1596/1597 staat vermeld: midtsoock
de voorss. kercke van binnen teplacateren
ende te witten en de capelle ende de coor te
pleysteren, ende te witten1 Dit betekent
dat de schildering grofweg tussen 1450
en 1600 aangebracht zou kunnen zijn. De
meeste bronnen spreken van een zestien-
de-eeuwse schildering. Daarbij moet wel
opgemerkt worden dat de schildering bij
de restauratie in 1963 gedeeltelijk is gere
construeerd en/of overgeschilderd.
Duiding
Er is geen zekerheid over de betekenis van
de schildering. In de jaren zeventig van de
twintigste eeuw werd door de afbeelding
van de Bourgondische vuurslag gedacht
aan een verband met Filips de Goede, her
tog van Bourgondië.2 Het is bekend dat hij
zijn macht deed gelden in Sint-Maartens
dijk en dat hij van invloed is geweest op
de kerk. Hij liet bijvoorbeeld jaarlijks op
31 juli, zijn verjaardag, een zingende mis
celebreren ter ere van de Heilige Geest en
in 1453 schonk hij een glasraam. Na zijn
dood werd in de kerk jaarlijks een mis van
Requiem op zijn sterfdag gehouden. Bij
verwijzing naar de hertog van Bourgondië
zou echter het vuurslag met Bourgondisch
kruis te verwachten zijn. En dat kruis be
staat uit twee gekruiste knoestige stokken
in plaats van twee gekruiste pijlen. Dit leid
de in de jaren zeventig tot de veronderstel
ling dat de reconstructie van de schildering
mogelijk onjuist was. Het Jeruzalemkruis
werd geïnterpreteerd als kruisvaarderskruis
dat in de Bourgondische tijd door alle
koningen werd gevoerd al dan niet in com
binatie met hun eigen wapen.
De voorstelling op de kolom, onderste deel.
(Foto: Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed.)
variant, het standaardmodel, heeft het
grotere kruis aan de uiteinden krukken
(dwarsbalkjes) en de kleinere niet. In de
oudste vorm echter zijn ook de kleinere
kruisjes voorzien van krukken. Dat is op
de kolom in Sint-Maartensdijk ook het
geval.
Het 'standaardmodel' en de 'klassieke' vorm
van het Jeruzalemkruis.
Het Jeruzalemkruis is hier niet een ken
teken (alleen het kruis), maar een wapen
(kruis op een schild). Het is het heiligen-
wapen van Sint Sebastiaan en werd het
gildewapen van Sebastiaansgilden (schut
tersgilden). Gildebezit als schilderijen,
wapenborden, gildezilver en vaandels
tonen voorbeelden van de heilige en zijn
wapen. Ook prijkt het op de muur- of ge
welfschilderingen die werden aangebracht
in de kerkgedeelten waar zich het altaar
van het Sebastiaansgilde bevond. Als
voorbeelden uit de zestiende eeuw kunnen
de gewelfschilderingen in de Oude kerk
te Amsterdam, de Grote Kerk te Naarden,
de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Ant
werpen en de beschildering van een kolom
in de Gertrudiskerk te Bergen op Zoom
genoemd worden.5'
Gelet op de afbeeldingen zou het in Sint
Maartensdijk dus ook kunnen gaan om
een schildering die refereert aan een schut
tersgilde, dat mogelijk het altaar tegen
Gewelfschildering in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen. Gekruiste pijlen, Bourgondisch
kruis, kogels, vuurvlammen en schild met Jeruzalemkruis (eind vijftiende, begin zestiende eeuw?)
De voorstelling op de kolom, bovenste en mid
delste deel. (Foto's: Beeldbank Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed.)
Deze duiding echter biedt geen verklaring
voor de drie bollen en de interpretatie
van de pijlen als foutieve weergave van
het Bourgondisch kruis wringt. De
meest waarschijnlijke verklaring voor de
schildering is dan ook te vinden in een
andere richting, namelijk de link met een
schuttersgilde.3' Zowel het embleem van
gekruiste pijlen met vuurslag, vonken en
kogels (de drie bollen) als het schild met
Jeruzalemkruis kunnen namelijk hiermee
in verband gebracht worden. Mogelijk
wijzen ook de aangetroffen rode verfresten
in deze richting. Hieronder wordt deze
duiding nader uitgewerkt.
Gekruiste pijlen met vuurslag, vonken
en kogels
Het Bourgondisch kruis bestond uit twee
knoestige takken, die in de vorm van een
diagonaal kruis over elkaar waren gelegd.
Bij militair gebruik (op vaandels en der
gelijke) waren de takken vaak gestoken
door het vuurijzer, eveneens een Bourgon
disch symbool. Een verdere ontwikkeling
vormde het vervangen van de takken
door pijlen. Het gebruik van een dergelijk
symbool werd in 1446 toegestaan aan het
Sebastiaansgilde (schuttersgilde) van leper
en in 1485 aan dat van Oudenaarde. Het
is op een Antwerps schilderij uit 1496 ook
te zien op twee vaandels en op de mouwen
van afgebeelde personen. Een gewelfschil
dering in Antwerpen (1596) combineert
het Bourgondisch kruis met pijlen, maar
daar ontbreekt de vuurslag. Hier is echter
wel een vuursteen waaruit vlammen spat
ten en het Jeruzalemkruis.4'
Het Jeruzalemkruis
Het Jeruzalemkruis komt in verschillende
varianten voor. In de meest gebruikelijke
