Geheimzinnige tekens op oude muren
Ben Veldstra
Soms zijn ze overduidelijk aanwezig, een andere keer zijn ze vaag en moet je er naar
zoeken. Toch is er een kans dat een laat-middeleeuwse toren, kerk, poort of kasteel
metseltekens draagt. Ook op oude muren van de Zeeuwse eilanden zijn soms nog
wel een ruit, hart, maalteken of calvariekruis te zien. Zijn het decoraties of magi
sche tekens met een bezwerende werking?
Koudekerke. (Foto's Ben Veldstra.)
Er zijn nog behoorlijk wat plaatsen in
Zeeland waar we deze tekens op oude
gebouwen tegenkomen. Dat het handte
keningen zouden zijn van een individuele
metselaar of bouwheer is zeer onwaar
schijnlijk. Die treffen we namelijk wel bij
steenhouwers aan, die daarmee aangeven
welk stuk ze zelf in vorm gehouwen heb
ben. De tekens in de baksteenmuren zijn
daarvoor te groot, te uniform en te weinig
individueel. Vergeet daarbij niet dat het
heel ingrijpend was om zo'n teken te met
selen. Eerder dan een aardigheidje van de
metselaar zélf, denk ik daarom aan een
gevoelde behoefte die algemeen gedeeld
werd, zowel onder de metselaars als onder
de bevolking.
Vandaar dat we hier bij voorkeur spreken
van metseltekens in plaats van metselaars
tekens.
Onveiligheid
Zo ligt het nog het meest voor de hand
dat men tot het aanbrengen van zo'n
metselteken besloot vanuit een algemeen
ervaren gevoel van onveiligheid. Het
kwaad loert overal. Of de toenmalige
kerkelijke of wereldlijke overheid zich
daar ook mee bemoeide, is nu moeilijk
meer vast te stellen. Waarschijnlijk zal het
ook een soort volksgeloof en volkscul
tuur zijn geweest en hadden metselaars de
vrijheid om die tekens aan te brengen. Na
1600 bleef er (in katholieke streken) nog
slechts een meer decoratieve functie over.
Protestanten wezen deze vorm van magie
al meteen af. Bij hen verschoof de magie
naar bijbeluitlegen gebed.
Emaillering
De tekens zijn met de kopse kant van de
baksteen in de muur aangebracht in een
afwijkende kleur. Aangezien het bakpro-
ces in die tijd nog niet leidde tot egaal
gekleurde stenen, kon men die met een
afwijkende kleur opzij leggen en voor dit
speciale doel gebruiken.
In de stadspoorten van Zierikzee zijn de
muurtekens uitgevoerd met groen gegla
zuurde baksteenkoppen. De motieven in
dejacobuskerk van Renesse zijn daarente
gen weer gemaakt van blauw geglazuurde
bakstenen. Die gekleurde stenen zie je
vooral in de kuststreek van Vlaanderen en
Zeeland, want daar werd zouthoudende
turf gebruikt voor het stoken van de steen
ovens. Het zout zorgde voor een vorm van
emaillering.
Als voorbeeld kunnen we de Jodocuskerk
in Oosterland van dichtbij bekijken. In
deze losse zadeldaktoren zitten geen spe
ciale metseltekens, maar die toren is wel
een juweel om van dichtbij te zien. Toren
en schip zijn omstreeks 1400 gebouwd en
het koor rond 1500. Het prachtige met
selwerk is zonder meer een bezichtiging
waard. Blijkbaar hadden de metselaars
destijds de beschikking over een ruime
variëteit aan gekleurde stenen om hun
kerk mee te bouwen. Het resultaat is een
kleurrijk juweel van een kerk.
Het maalkruis
In Middelburg zien we op de muur van de
Abdijkerk naast de ingang een maalkruis,
een ruit en een hart.
Het maalkruis is een oud krachtig kwaad-
werend teken uit de voorchristelijke tijd.
Toen de kerk merkte dat zij het veelvuldig
gebruik van dit runeteken op tal van ob
jecten aan, in en rond huis niet kon uit
roeien, werd de oplossing gevonden door
er een christelijke betekenis aan te geven.
De apostel Andreas zou aan een dergelijk
kruis door de Romeinen vermoord zijn.
Vreemd genoeg komt de verbinding maal
kruis met Andreas in Italië pas veel later
Middelburg Abdijkerk.
Jodocuskerk te Oosterland.
9
tot stand. We kennen het teken dus nog
altijd als Andreaskruis. De Bourgondische
vorsten hadden het in hun wapenschild.
We zien het ook nog bij onze spoorbo
men.
In middeleeuwse gebouwen werd het niet
alleen in baksteen vorm gegeven, maar
ook op houten balken (bijvoorbeeld de
stiepel in Twente) en gesmede muuran
kers." Nog tot ver in de negentiende eeuw
werd geloof gehecht aan de kwaadwerend-
heid van het aanbrengen van dit teken,
bijvoorbeeld in muurankers.
Aagtekerke, noordzijde toren. Aagtekerke, zuidzijde toren.
Kloetinge, Geerteskerk.
SS
Zierikzee, Zuidhavenpoort.
