Stad en dorp
en hun overgang naar het landelijk gebied
DOOR A. E. M. HERREMANS
Bij een landinrichtingsproject wordt meestal geen rekening gehouden met steden
en dorpen. Dat is misschien wel begrijpelijk, omdat ze een eigen ontwikkeling
doormaken. Als er echter sprake is van ruimtelijke uitbreiding, dan gaat dat ten
koste van het landelijk gebied. Toegespitst op Walcheren wordt in dit artikel de
geschiedenis van de morfologische en functionele ontwikkeling van steden en
dorpen geschetst en komen de actuele problemen van de overgangszone naar het
landelijk gebied aan de orde.
De vroegste nederzettingsvorm in Walcheren dateert uit de 9e eeuw. Het betreft
de karolingische volksburg. Die bestond uit een ringvormige aarden wal met aan
de buitenzijde een gracht. In die burg zocht de oorspronkelijk verspreid wonende
bevolking veiligheid tegen vijandelijke aanvallen. De eerste aanzet tot wat later
Middelburg zou worden bestond uit zo'n volksburg. Het ringvormige straten-
patroon in het centrum van de stad herinnert eraan. Oost Souburg en Domburg
zijn eveneens op die manier ontstaan. In Souburg is dat goed te zienin het
huidige Domburg wijst er niets meer op.
Enkele eeuwen later concentreerde de bewoning in het oude Walcheren zich op
de kreekruggen, vaak op kruisingen van wegen. Het karakteristieke nederzet
tingstype uit die periode is het ringdorp. Kenmerkend is een centrale cirkel
vormige of vierkante ruimte waarbinnen de kerk staat, meestal op het hoogste
punt. Aan de buitenzijde van de rondweg om het kerkhof en langs de erop
uitkomende wegen zijn de huizen en boerderijen gebouwd. Veel Walcherse
nederzettingen horen tot dit type. Als - zoals bij sommige dorpen het geval is - de
ring niet duidelijk aanwezig is, maar wel de kerk centraal op het hoogste punt
staat, dat wordt er gesproken van een onvolledig ringdorp.
Sint Laurens is het enige dorp op Walcheren, dat door zijn langgerekte bebouwing
langs de kreekrug het karakter van een straatdorp heeft. In de nieuwlandpolders is
het dijkdorp als type dominant. Vrouwenpolder is er een mooi voorbeeld van. De
boerderijen in zo'n nieuwlandpolder werden op enige afstand van het dijktalud
langs de dijken gebouwd. Voor de landarbeiders kwamen er woningen op en aan
de dijken. Waar die dijkbebouwing zich uitbreidde ontstond een dijkdorp.
Sommige nederzettingen ontwikkelden zich dankzij hun strategische ligging aan
belangrijke handelsvaarwegen tot stad. Op Walcheren betreft het Middelburg,
Vlissingen, Veere en Arnemuiden. In fig. 1 is aangegeven tot welk type de
Walcherse nederzettingen behoren.
95
