Middelburg, een toevlucht voor joden
Alle Nederlandse synagogen uit die tijd staan of verscholen achter woonhuizen of ze
werden gebouwd in een toenmalige uithoek van de stad zoals de Amsterdamse synagogen
die aan het huidige Jonas Daniël Meijerplein staan. Toen die synagogen werden gebouwd
behoorde dat gebied nog niet tot de eigenlijke binnenstad van Amsterdam.
Andere synagogen uit die periode die achter woonhuizen werden gebouwd zijn de ou
de Portugese synagoge van Den Haag, gebouwd in 1726 achter de huizenrij van de Prin-
sessegracht, de huidige liberale synagoge, en de synagoge van Amersfoort, gebouwd in
1727 aan de Drieringensteeg. Deze laatste synagoge is aan de straat komen te liggen om
dat de voorliggende huizen werden afgebroken. Tot aan de Franse tijd zijn de synagogen
in een uithoek en een beetje achteraf gebouwd. Sindsdien waren in principe alle mensen
voor de wet gelijk en werden voor joden discriminerende regels opgeheven.
De synagoge van Middelburg werd gebouwd door en voor Asjkenaziem, joden af
komstig uit Duitsland en Oost-Europa. Het woord Asjkenaziem is afgeleid van Asjkenaz,
een kleinzoon van Jafeth (Genesis 10:3). De joodse overlevering leert dat de nakomelin
gen van Asjkenaz naar Europa trokken. De Europese joden worden Asjkenaziem ge
noemd naar het volk te midden waarvan zij zouden leven. Reeds in de Romeinse tijd be
stonden in het Duitse Rijnland joodse gemeenschappen die in de vroege Middeleeuwen
zich verder moeten hebben verspreid over West-Europa. Soms herinneren oude straatna
men en plaatsnamen nog aan deze zeer vroege gemeenten zoals Old Jewry in de oude bin
nenstad van Londen en Villejuif in Frankrijk. Tijdens en na de kruistochten werden zij
uitgemoord of verdreven (Engeland 1290; Frankrijk, 1394), waarna zij een heenkomen
zochten in het toenmalige Poolse koninkrijk. De joden zouden in Polen een maatschappe
lijke tussenlaag gaan vormen tussen de Poolse adel en de boerenstand. Deze positie zou
hen noodlottig worden toen in 1648 in Polen en de Oekraine sociale onlusten uitbraken.
De volkswoede richtte zich op de maatschappelijke tussenlaag, op de joden dus, en sinds
dien behoort het begrip "progrom" tot het internationale vocabulaire.
Ook in Duitsland, waar enkele joodse gemeenschappen de vervolgingen in de Middel
eeuwen hadden weten te overleven, kwamen in het begin van de 17e eeuw programs
voor. Vanuit Oost- en Midden-Europa kwam nu een vluchtelingenstroom op gang naar
het westen. Een van de weinige landen waar minderheden in vrijheid hun godsdienst kon
den uitoefenen was de Republiek der Verenigde Nederlanden, waar sinds 1579 vrijheid
van geweten was vastgelegd in de Unie van Utrecht. Maar dit betekende nog geen vrij
heid van godsdienst. Niemand kon vanwege zijn geloof worden vervolgd, maar steden
mochten zelf bepalen of men joden wel of niet zou toelaten. En wanneer men hen toeliet,
gold meestal een numerus clausus. De meeste vrijheid werd geboden in de nieuwe han
delscentra die in de Republiek waren ontstaan. Steden als Amsterdam, Rotterdam en
Middelburg ontwikkelden zich tot centra waar vele vreemdelingen zich vestigden en on
der hen waren ook joodse vluchtelingen.
De eerste joden die zich hier vestigden waren afkomstig uit Spanje en Portugal, waar
zij door de inquisitie waren verdreven. Zij worden de Sefardiem genoemd, omdat zij af
komstig zijn uit Sefarad, Spanje (Obadjah 1:20). De Portugees-Israëlitische begraafplaats
aan de Jodengang te Middelburg herinnert ons nog aan deze Sefardiem. Zij hadden vanaf
1640 een eigen huissynagoge aan de Rouaanse Kaai in het huis van Paulo Jacomo de Pin-
