Randschrift en toontimbre
Een volwaardig carillon heeft 47 klokken. Bij minder dan 30 klokken zijn er te weinig
mogelijkheden voor een beiaardier om zijn spel te ontplooien. Kleinere klokkenspelen
worden automatisch tot klinken gebracht en hebben meestal geen klavier. Een voorbeeld
daarvan vinden we in Wissenkerke, op Noord-Beveland, waar er een midden in het dorp
staat opgesteld. Wil een beiaardier muziek spelen die niet speciaal voor zijn instrument is
gecomponeerd, dan moet hij die arrangeren. Liederen en eenvoudige melodieën harmoni
seert en varieert hij al spelende en laat daarbij zijn fantasie en improvisatietalent de vrije
loop.
Zoals bekend mag worden verondersteld, worden klokken gegoten uit een metaalle
gering. Dat is een ingewikkelde zaak, want er komen zorgvuldige berekeningen aan te pas
om het juiste gietmengsel en de preciese vorm van de klok te kunnen bepalen. Het giet-
mengsel bestaat uit 78% rood koper en 22% tin. De vorm is van doorslaggevend belang
voor de toonhoogte en zuiverheid van de klok. In het eerder genoemde boek van Timmer
mans wordt het klokken gieten uitgebreid behandeld en met tekeningen en foto's toege
licht.
Op klokken worden vaak randschriften aangebracht. Enkele voorbeelden van klokken
uit 1607 zijn: "Grate est angelicis mea musica mixta choraeis" (Heerlijk is mijn muziek,
vermengd met engelenkoren) en "Och mocht ick eens met min geschal, verkondigen een
oprechten frede overal".
Wat een klok muzikaal zo bijzonder maakt, is een afwijking in haar boventonenreeks.
Ter verduidelijking maken we een zijsprongetje naar de muziektheorie. Een c, gespeeld
op een clarinet, klinkt heel anders dan dezelfde c. gespeeld op een viool, piano, fagot of
welk ander instrument dan ook. Elk instrument heeft zijn eigen karakteristieke timbre. Ie
dere toon bestaat uit een grondtoon in samensmelting met een reeks in hoogte opklim
mende tonen, boventonen, natuurtonen of partialen genaamd. Er is aan elke grondtoon
een in de natuur vastgelegde reeks van boventonen in intervallen verbonden. Wat klank
sterkte betreft kunnen er tussen de onderlinge delen van de reeks grote verschillen zijn.
Overheersende hoge partialen veroorzaken de schetterende klank van de trompet, terwijl
in het veel mildere geluid van de clarinet de lage partialen overheersen.
Bekijken we nu het onderstaande notenbeeld, dan zien we dat de klok "uit de toon
valt" en er een afwijkende reeks partialen op na houdt. En dat maakt haar nu juist zo uniek
en bekoorlijk.
8 Boventonen van C. (normaal) 8 Boventoon van C op klok. Afwijkingmet es!
85
