Een stukje theorie
De tijdvereffening
Er is nog zo'n fraaie tuinzonnewijzer te vermelden, die eveneens op particulier terrein
staat. Dat is een gesmede ijzeren hoepelsfeer, welke geplaatst is als vervanger van een
destijds verloren gegaan exemplaar op het voorplein van het nu weer bewoonde kasteel
Ter Hooge in Middelburg (3)
Het is een vakkundig vervaardigde hoepelsfeer, gemaakt door een klassieke smederij
(4). De diameter van de uurschaal is 62 centimeter. De tijd wordt aangegeven in Romein
se cijferswan VI uur 's morgens tot VI uur 's avonds. Het is jammer dat de maker niet de
moeite heeft genomen om bij dit mooie exemplaar een goede gebruiksaanwijzing te ge
ven; dan was het op de juiste manier opgesteld om de plaatselijke zonnetijd aan te geven.
Wanneer men als achteloze toeschouwer de tijden die een zonnewijzer aangeeft ver
gelijkt met het exact lopende kwarts horloge, dan komen die nooit met elkaar overeen.
Wat is er aan de hand? (5)
Men moet weten waar de zonnewijzer staat. Dat wil zeggen, men moet de juiste
breedte- en lengtegraad opzoeken op een topografische kaart (6). Walcheren ligt gemid
deld op 51 graden en 30 minuten Noorder Breedte. Dat is dan de hoek die de stijl met het
horizontale vlak moet maken om hem evenwijdig aan de aardas te laten lopen. Die stijl
moet, om een juiste aflezing te verkrijgen, op het astronomische noorden gericht worden,
of -anders gezegd- evenwijdig lopen aan de plaatselijke meridiaan. Hij wijst dan naar de
poolster. Met behulp van een rekensommetje en het horloge kunnen we precies berekenen
op welk tijdstip de zon door de plaatselijke meridiaan gaat.
De wereld is, rekening houdend met de landsgrenzen, verdeeld in 24 tijdzones van elk
15 graden geografische lengte met een tijdsverschil van telkens 1 uur. Wij bevinden ons
in de tijdzone die ongeveer loopt ter weerszijden van de meridiaan van 15 graden Ooster
Lengte. Dat wil zeggen: als de zon op 15 graden Ooster Lengte precies in het zuiden staat,
ofwel daar door de plaatselijke meridiaan gaat. dan is het in die hele tijdzone op de klok
twaalf uur (7). Op pagina 777 van teletekst zijn die tijdsverschillen van die tijdzones goed
te zien.
Walcheren ligt gemiddeld op 3,5 graden Ooster Lengte. De zon moet zich van 15 gra
den Ooster Lengte naar 3,5 graden Ooster Lengte verplaatsen om op Walcheren door de
plaatselijke meridiaan te gaan. De zon heeft 4 minuten nodig om zich 1 graad over onze
aardbol te verplaatsen. Het tijdsverschil tussen de klokketijd en de plaatselijke zonnetijd
is hier dus: (15-3,5)x 4 minuten 46 minuten. Dat betekent dat als een zonnewijzer hier
12 uur aanwijst, het op ons horloge ongeveer kwart voor een, en in de zomer kwart voor
twee is. Maar er schuilt nog een addertje onder het gras, en dat is de tijdvereffening.
Tot het eind van de 18e eeuw zette men de openbare uurwerken om de paar dagen ge
lijk op de tijd die zonnewijzers aangaven, want dat was de plaatselijke tijd waarnaar men
zich richtte. Omdat de aarde zich niet regelmatig om de zon beweegt, loopt de zonnewij
zer nu eens voor en dan weer eens achter bij een min of meer regelmatig lopend uurwerk.
Een mooi voorbeeld van zo'n combinatie zonnewijzer/klok is te zien op een 18e-eeuwse
prent van het in 1809 verwoeste stadhuis aan de Grote Markt in Vlissingen. Tussen de ko-
97
