Hijsen in Middelburg,
een verhaal over oude stadskranen
C. Sanderse Al sedert de late Middeleeuwen zijn kranen een belangrijk onderdeel van
de bedrijvigheid in Middelburg. Dat vloeide niet alleen voort uit de over
slag van goederen, maar ook omdat er belasting door middel van de kra
nen geheven werd.
We zullen ons allereerst bezig houden met de vraag waarom er kranen zijn
en daarvoor duiken we wat dieper in de historie. De personele aspecten,
zoals de 'kraankinderen' gaan we nader bezien evenals de fiscale functie
van een stadskraan. De diverse Middelburgse kranen komen in de loop van
het verhaal aan de beurt.
Waarom er kranen zijn
Door de uitvinding van het wiel werd het vervoersprobleem in belangrijke
mate opgelost. Naarmate het wiel zich ontwikkelde van grote, zware rol
len met houten assen tot de latere spaakwielen, werden de wegen verbe
terd en daardoor de vervoersmogelijkheden vergroot.
Ook in oude tijden werden veel goederen over water vervoerd. Zeil en
roeispaan deden dienst bij de voortstuwing, evenals mens en dier (trek
schuit). Daarbij kwam al snel een probleem om de hoek kijken. Hoe krijg
je iets uit een schip op de wal, van de wal in het pakhuis en omgekeerd?
Dit probleem deed zich ook op de bouwwerf voor wanneer stukken
natuursteen, balken of klokken hoog in een toren, kasteel of kerk moesten
worden aangebracht. Hijswerktuigen hebben een zeer beperkte capaciteit,
want zij reiken niet verder dan even onder hun eigen hoogte.
Als drijfkracht voor een hijswerktuig werd soms de wind gebruikt, zoals
bij het luiwerk van een graanmolen, waarmee de zakken getakeld worden.
De hijsbalken aan verscheidene Middelburgse huizen deden ook mee in
het verticale transport. Soms werden de gevels iets naar voren uit het lood
geplaatst om de hijs meer ruimte geven. Vóór de uitvinding van de stoom
machine was de menselijke kracht of het gewicht van een mens de voor
naamste energiebron voor de aandrijving van hijstoestellen. We zullen ze
in het vervolg van dit verhaal maar kranen noemen. Dieren werden ook
wel als 'motor' voor dit doel gebruikt. Door middel van een tredmolen (in
de tredmolen lopen) of treerad werd een as in beweging gezet die de reep
of hijstouw op- of afwikkelde. De op Walcheren nog tot in deze eeuw
gebruikte hondekar^had ook een tredwiel of treerad, waarin de hond liep.
104