WALCHEREN IN WOORD EN BEELD
Als u foto's van monumentale gebouwen bekijkt, en speciaal van torens, komt het
nog al eens voor dat u de windwijzer mist. Of het nu kiekjes zijn van de amateur
of van een beroepsfotograaf, het maakt in dat opzicht niet zoveel verschil.
De fotografen onder u hoeven zich hiervoor niet te schamen want zelfs de
gemiddelde beschouwers van dergelijke gebouwen komen er nauwelijks toe enige
aandacht te schenken aan deze bekroning van het geheel.
Dat er op de meeste kerktorens een haan staat weet iedereen wel. Maar wat er op
het stads- of dorpshuis staat van uw woonplaats is al weer iets moeilijker. Ook de
mensen die dit niet weten hoeven zich niet te schamen want meestal zijn de
windwijzertjes maar iel vergeleken met de massa van het gebouw en zo hoog dat
details, zelfs voor de belangstellenden op de grond, al moeilijk te onderscheiden
zijn. Toch is het beslist de moeite waard hier eens aandacht aan te schenken want
afgezien van de windrichting, vertelt de vorm van de wijzer ons veel meer over het
gebouw, de bewoners of de streek dan u op het eerste gezicht zou vermoeden. In
havenplaatsen vindt u zeilboten in alle soorten. In het agrarische gebied zijn het
meestal koeien en paarden, op buitens staan veelal heraldische windwijzers. B.v.
de reiger op kasteel Westhove, eens heeft dit huis een heer van Reigersberg met z'n
familie gewoond. In de nieuwbouwwijken komen we een enkele keer wel eens iets
origineels tegen maar meestal spreken hier de windwijzers niet de taal waarover
we het in dit artikel hebben.
Hoe dit allemaal ontstaan is wil ik u hierbij in grote lijnen vertellen. Maar eerst
het volgende: Ik ben me er van bewust dat dit artikel en deze tekeningetjes bij
lange na niet volledig zijn en dat er op dit terrein nog veel meer te zien is. Er is ook
niet naar volledigheid gestreefd, doel van dit artikel is om de gemiddelde be
schouwer in ons heem voornoemd wat meer te laten letten op de kleine dingen om
ons heen en hun betekenis te leren begrijpen.
Waarom nu juist een haan zo algemeen in gebruik is gekomen op kerktorens staat
uitvoerig beschreven in het boekje 'De ornamenten van huis en hof' waaraan een
groot deel van het volgende ontleend is.
Het staat wel vast, dat Frankrijk het eerste land was waar het gebruik van wind
wijzers een grote vlucht nam. In de Middeleeuwen was het in Frankrijk niet ieder
een geoorloofd op z'n huis een windvaan aan te brengen. Dit was uitsluitend het
voorrecht van de adel. Zo plaatste een ridder een vlagvormige windvaan op z'n
kasteel, terwijl een baanderheer het recht bezat een vierkante wijzer aan te
brengen. Daardoor kregen deze wijzers langzamerhand heraldische betekenis.
Dus hogere adel vierkante vorm en lagere adel een vaantje.
De windwijzers gingen een bijzondere plaats innemen toen men de kerktorens niet
meer voorzag van zware, metalen of stenen kruisen, doch ze beter en sierlijker
tooide met slanke ijzeren spitsen. De spitsen leenden zich uitstekend voor het
plaatsen van een windwijzer. Ook bij de totstandkoming van andere grote
openbare gebouwen (raadhuizen en koopmansbeurzen) werd deze versiering aan
gebracht. Dateren de eerste windwijzers op kerken in Nederland uit de veertiende
eeuw, de oudste is uit Frankrijk uit 1250.
Wanneer deze tweevoeter als weerhaan voor het eerst op kerktorens in gebruik is
genomen, kan niet met zekerheid worden gezegd. Oudtijds heette zo'n windvaan
14
