HONDERD JAAR
OPENBAAR ONDERWIJS IN AAGTEKERKE (1)
door E. van Wijk
Inleiding
De negentiende eeuw wordt wel gekarakteriseerd als de eeuw van de vooruitgang.
Zulke algemene uitspraken zijn niet altijd juist, maar wat betreft het onderwijs zit er
een kern van waarheid in, vooral voor de tweede helft van die eeuw. De eerste helft was
een tijd van gezapigheid en weinig initiatief, de Stastokken en de Jan Salies
overheersten en dat gold ook voor het onderwijs. Wel is in de Franse tijd de grondslag
gelegd voor ons onderwijsstelsel, maar de doorwerking vindt veel later plaats, vooral
door de wetten van 1857 en 1878.
Belangstelling voor het onderwijs is mede gewekt door het uitschrijven van prijsvragen
ter verbetering van het onderwijs, o.a. door het Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen, maar vooral ook door het vele werk van de Maatschappij tot het Nut
van het Algemeen. Deze vereniging is opgericht door Jan Nieuwenhuysen,
doopsgezind predikant te Edam, in 1784. Haar hoofddoel was 'beschaving van hart en
verstand, vermeerdering van volksontwikkeling en ten gevolge daarvan vergroting van
volkswelvaart en volksgeluk'. Men had vertrouwen in een betere toekomst door
verbetering van het onderwijs, de vermeerdering van geluk van allen door verbetering
van dat onderwijs, door 'volksonderwijs'; Het Nut heeft het onderwijs tot een
volkszaak gemaakt. De leuze 'kennis is deugd' ontstond in deze tijd. Men dacht de
wereld te kunnen verbeteren door onderwijs, als men scholen zou openen, zou men
gevangenissen kunnen sluiten. Er heerste een optimistisch mensbeeld, men verwachtte
veel van het onderwijs, hoewel dit niet tot uiting kwam in de betaling aan de
schoolmeesters.
Onder invloed van rationalisme en empirisme komen de wetenschappen tot bloei,
vooral de natuurwetenschappen. De industriële revolutie komt op gang, zij het hier
later dan in het buitenland. Ook het godsdienstig leven komt onder invloed van het
rationalisme. Er ontstaan echter ook tegenbewegingen, te denken valt aan de
Romantiek, die niet de nadruk legde op het denken en het empirisch onderzoek, maar
op het gevoel en het handelen. Op godsdienstig gebied zijn te noemen het Reveil en de
Afscheiding, waarvan verschillende aanhangers onder leiding van ds. Van Raalte
geëmigreerd zijn naar Amerika, o.a. omdat het hun hier onmogelijk werd gemaakt
christelijke scholen te stichten. Te noemen valt ook de Doleantie onder leiding van
Abraham Kuyper en voor Zeeland de Ledeboerianen en de Kruisgemeenten.
Dit artikel is ontstaan als resultaat van de cursus 'lokaal- en regionaal historisch
onderzoek' gegeven in samenwerking met het Rijksarchief in Zeeland onder leiding
van drs. L. Zoodsma.
Om praktische ervaring op te doen wat betreft literatuur- en archiefonderzoek, is als
studieonderwerp Aagtekerke gekozen en als onderdeel daarvan het onderwijs.
Het was niet de vooropgezette bedoeling te komen met één of meerdere artikels over
Aagtekerke. Het onderzoek over het onderwijs leverde echter zoveel bijzondere
gegevens op, dat het jammer zou zijn deze gegevens niet verder uit te werken en niet tot
publicatie over te gaan; vandaar 'Honderd jaar openbaar onderwijs in Aagtekerke'.
Aagtekerke
Aagtekerke, sinds juli 1966 behorende tot de gemeente Mariekerke, liggende op
Walcheren, was een oude heerlijkheid en maakte met 'Domburg-buiten' deel uit van
2