waarin vooral opvallen de oost-west lopende Langestraat en Noordstraat, met haaks daarop
de noord-zuid lopende Smidsstraat/Molenweg en Timmermansstraat. In dit rationele geheel
past keurig de kerk die zoals alle middeleeuwse kerken oost-west is gebouwd.
Nu zou men kunnen denken dat Zoutelande aanvankelijk spontaan is gegroeid, en dat de
naar binnen schuivende duinen woningen hebben verloren doen gaan die men meer landin
waarts heeft herbouwd in een rationele verkaveling, m.a.w. dat het nu nog aanwezige
rasterpatroon der straten pas van later tijd zou zijn. Hiertegen pleit m.i. dat de parochie
Zoutelande omstreeks 1275 is gesticht en dat de kerktoren laat 13e eeuws is, zodat de kerk nog
steeds op de plaats van stichting staat. Zou de zee pas nadien de bebouwing hebben
achteruitgedrukt tot benoorden de kerk, dan zou deze ten tijde van de eerste bouw buiten de
bebouwde kom hebben gestaan, wat ongebruikelijk zou zijn geweest.
Zo'n kom-verschuiving is aan de oostkant van Zoutelande om de volgende redenen wèl
denkbaar. Wegen ontstonden vroeger spontaan waar het voor de mensen het meest praktisch
was om zich lopende of rijdende te verplaatsen, en ook het oude Walcherse wegennet moet in
de vroege middeleeuwen zo gegroeid zijn toen het binnenland bevolkt werd en ook nog wel
daarvóór, toen slechts de hogere en veiliger zeekuststrook bewoond was, en men van daaruit
af en toe landinwaarts ging om te jagen, turf te steken of kudden schapen te laten grazen. Het
oude Zoutelande strekte zich niet uit tot aan de Langendamdie zich voortzet in de weg naar
Biggekerke, en de 'oerwegen' waartussen en waaromheen de plaats zich ontwikkelde moeten
m.i. de noordwaarts het binnenland inkronkelende Molenweg zijn geweest, èn de kustweg
langs de binnenduinvoet, die we westwaarts terugvinden als Westkapelseweg, maar dan wel
vèr teruggedrongen. Het valt niet te zeggen hoever op het strand of in zee we de oorspronkelij
ke T-kruising van Molenweg en kustweg moeten zoeken; in elk geval kwam de plaats
oorspronkelijk veel zuidelijker, zoals o.a. bleek toen na een storm in 1892 ten zuiden van de
Langestraat aan de zeezijde diverse straten bloot kwamen en men bij eb een tijdlang het
bovenstuk van een houten regenton kon zien. Het zuidelijker doorlopen van Smidsstraat en
Timmermansstraat blijkt ook uit het merkwaardig feit dat de westelijke rooilijn van de eerste
en de oostelijke rooilijn van de laatste zich ten zuiden van de Langestraat beide voortzetten in
een kavelgrens (A en B op de tekening). Om op die eventuele verschuiving van Zoutelande
oostwaarts terug te komen: van de oude bebouwing liggen slechts de Timmermansstraat en
het oosteinde van de Noordstraat oostelijk van de 'oer-oude' Smidsstraat/ Molenweg, en het
is dus denkbaar dat dit gedeelte pas later is aangelegd ter vervanging van ondergestoven
straten. Dat ook hier rationeel is gewerkt blijkt uit het feit dat de knik westwaarts van de
Timmermansstraat even ver van de Noordstraat afligt als de Noordstraat van de Langstraat
(afstanden C en D op de tekening); deze omknikking lijkt als aanzet te zijn bedoeld voor een
straat evenwijdig aan de Noordstraat, die ten westen van de Molenweg door de ongunst der
tijden niet meer tot stand is gekomen.
Mogelijk zijn er nóg 2 onvoltooide aanzetten voor de uitbreiding of verschuiving van de
bebouwing landinwaarts, nl. het doorlopende eind van de Noordstraat ten oosten van de
Timmermansstraat (E) en het baantje noordwaarts (F) in het verlengde van de westkant van
het kerkplein.
Een stille getuige van de strijd tegen de opdringende duinen is te zien ten westen van de kerk,
waar de Westkapelseweg achterom een bouwblok kronkelt dat een extra deuk in de binnen
duinvoet vormt.
De oude naam 'Hoogte' voor deze kronkel onderstreept de ophoging met stuivend zand.
Voorts is het duidelijk dat de Langestraat oorspronkelijk heeft doorgelopen waar hij op het
kaartje abrupt omknikt richting kerk, terwijl de vondst van scherven uit de 12e eeuw op het
strand onderstreept dat vrij kort vóór de parochiestichting de kust heel wat verder zeewaarts
lag. En dan is er de ondergestoven torenvoet, waarin de oorspronkelijke kerkingang bijna
geheel onder het zand is verdwenen.
Tot slot van wat niet meer dan mijn gissingen zijn op grond van het Zoutelandse stratenplan
nog iets over de naam 'Noordstraat'. We realiseren ons misschien niet dat er 2 soorten
27
