De Bourdon was bijna 2 meter hoog. Hij was
ruim 2 meter in doorsnee en woog meer dan
6.600 kg. Hij was gegoten door Claes Noorden
en Jan Albert de Grave uit Amsterdam met
een sierrand van engelen en het wapen van
Middelburg, de dubbele adelaar. Daaronder de
wapens van de Heren van de Magistraat, Anno
1715. Het Latijnse opschrift wijst de poorters
erop dat met het klinken van de klok ook de
levenstijd voortgaat.
Monumenten
In 1939 was de Inspecteur voor Kunstbescher
ming, dr. J.J. Kalf, in opdracht van de toen
malige regering, begonnen met het registreren
van monumentale klokken en carillons. Het
carillon van de Lange Jan, met de grote Bour
don uit 1715 viel daaronder. Op die manier
hoopten ze de fraaie monumenten te kunnen
redden uit de grijpgrage klauwen van eventuele
vijandelijke machten. Naïef, dat wel!
ABCKMP
In de loop van 1942 namen de verliezen van
de Duitse legers steeds toe. Er ontstond een
groot tekort aan metalen voor de aanmaak van
nieuwe wapens. De "Rüstungsinspektion" be
sloot toen (december 1942) ook in Nederland
over te gaan tot het vorderen van kerkklokken.
Alle bellen die niet als monument geregistreerd
stonden, werden ingedeeld in de categorieën A,
B of C en aldus verwezen naar de grote smelt
kroes van Duitse wapenindustrie. De M-lijst
mocht overigens niet meer dan 10 procent van
het totale klokkengewicht bedragen.
De gevallen Bourdon van de Middelburgse
Lange Jan, aan de voet van de toren, kreeg een
plaats op de eerste M-lijst.
"Als we ons aan die lijsten houden," oordeelde
de "Rüstungsinspektor" "dan draagt het Neder
landse volk te weinig bij aan de heroïsche strijd
van de Duitse legers." Er kwam een herziene
lijst. De Bourdon staat daarop vermeld als
"afgevoerd".
Verzet
Natuurlijk werd er overal tegen de klokkenroof
geprotesteerd. In verschillende plaatsen stond,
toen de fa. Meulenberg de klokken kwam op
halen, op de bellen geschreven: Wie met Gods
klokken schiet, wint de oorlog niet! De Meu-
lenbergers werden tegengewerkt, uitgescholden
en bedreigd. Enkele malen moest de "Feldgen-
darmerie" te hulp worden geroepen. Sleutels
waren plotseling zoek, kosters niet thuis.
Meer effect had het ambtelijk traineren. Lijsten
raakten zoek en werden veranderd, klokken
stonden ineens op andere plaatsen. Gewichten
werden onjuist opgegeven, post te laat bezorgd.
De "Rüstungsinspektion" kampte met een te
kort aan vervoersmogelijkheden. Ook dat telde
mee. En zo bleek dat aan de einde van de oor
log 45 procent van het totale klokkengewicht
nog in Nederland stond. De architect van de
nieuw te bouwen toren in Middelburg, Jan de
Meyer, schreef na de oorlog in een artikel over
de torenbouw, over Meulenberg die de Bour
don kwam ophalen. "Kulturtrager" noemde hij
ze spottend. Tijdenlang schutterden ze om hem
op een wagen te krijgen voor vervoer naar een
schip. De Bourdon is in eerste instantie naar
Zierikzee gebracht.
De archivaris dr. Unger had nog getracht hem
te redden, door hem op een K-lijst te zetten
(deel uitmakend van een historisch carillon).
Maar het was niet gelukt. Een beschadigde
klok? Uit een brandende toren gevallen? Fort
damit! Naar Zierikzee. En vandaar is de oude
eerbiedwaardige vervoerd naar Gorkum. Ver
zamelplaats Spijk. Unger en Kalf kwamen tot
de ontdekking dat er in heel Zeeland geen
enkele M-klok stond ingeschreven. Een kans,
dachten ze.
Jammer, vond de Inspektor. Nichts zu machen!
Maar wat dacht u van een paar plaatsen op de
C-lijst? Met drie sterren, stelde hij voor. Dat is
toch voorlopig wat uitstel.
En zo kwam de klok van de Middelburgse
Oostkerk, alsnog op de C-Iijst. En wonder
boven wonder kreeg de oude Bourdon ook een
plaats op dezelfde lijst. Met sterren.
Maar het helpt allemaal niet meer zo veel.
De Inspektor neemt de lijsten langzamerhand
niet serieus meer. Zijn opdracht was 90 procent
en geen cent minder. Voor Kalf en Unger waren
het steeds spannende besprekingen. Kalf werd
het teveel. Februari 1943 ging hij met ziekte
verlof. De Adjunct-Inspecteur voor de Kunst
bescherming Janszen neemt zijn plaats in.
Unger neemt zijn kans waar en wijst Janszen
erop (het is dan maart 1943) dat heel wat
klokken van de C-lijst eigenlijk M-klokken
zijn. Dat, zo beloofde Janszen, zullen we
onderzoeken. "Prüfen", had hij gezegd. En zo
is er ook nog een P-lijst ontstaan! (voorlopige
vrijstelling).
6
