want dat betekende chocolademelk. Alleen
Van Heusden had ze nog, de blokken
echte Zeeuwse chocolade met de A-mer-
ken erop, die opliepen al naar de qualiteit
tot wel AAAAA toe. Van de fabriek van Fak
Brouwer, dat werd je later nog eens pre
cies gewezen, toen we zelf op de Heeren
gracht woonden, waar het fabriekje stond
de fabriek, de familie Fak Brouwer en in
de voetnoot het fin de siècle-gevoel. Voor
Van Schagen vage vermoedens, maar zijn
ze juist?
Het is mijn bedoeling iets te vertellen over
cacao en de verbouw ervan, over het ver
band met Zeeland, in het bijzonder Middel
burg, over het aantal chocolademolens en
aan de overkant. Fak Brouwer was een
toen nog courante naam in het Middel
burgse; je had een Fak Brouwer-huis op
Souburg en een op het Nieuwland.'Als
voetnoot voegt Van Schagen er nog aan
toe: 'Was de steenbakkerij aan de Nieuw-
landseweg - al lang geleden verdwenen -
niet mede een Fak Brouwer-onderneming?
Er zat initiatief in die naam. In mijn herin
nering zit ze tevens verweven met de din
gen die op hun einde liepen, was hier een
zekere fataliteit doende. Het zijn alleen
maar vage vermoedens.'1
Van Schagen noemt hier een aantal
belangrijke aspecten die verderop in deze
bijdrage aan de orde komen: chocolade,
De zolder van het fabriekje van Van Houten op
de Leliegracht te Amsterdam. Naar een teke
ning van een van de werklieden. Uit: 'Honderd
jaar eeuwboek 1828-1928
de vermoedelijke werking ervan. Ook ga ik
verder in op de uitvinding van Van Houten,
op de familie Fak Brouwer, het ontstaan
van die naam en op de laatste Fak Brou
wer. Daarna tracht ik de vraag te beant
woorden of de vermoedens van Van Scha
gen juist waren.
Cacao
In de chocolademolens worden cacao
bonen fijngemalen. Deze bonen komen
