In 1808 zijn er in Middelburg dertien cho
colademolens; tien jaar later staan er 27 in
Nederland, waarvan vijftien in Zeeland:
twaalf in Middelburg, één in Vlissingen,
één in Goes en één in Zierikzee.7
In 1853 zijn er in Middelburg nog drie cho
colademolens, namelijk die van Jan Fak
Brouwer, A.J. Haman en de weduwe Van
der Graft. De laatste stopt in 1858 en
Haman houdt er een jaar later mee op. De
molen van Fak Brouwer wordt aangedre
ven door een paard en is gelegen aan de
Korte Noordstraat 49/51. In dat pand is
ook een grutterij.
In 1894 wordt er niets meer over deze
chocolademolen vermeld en ook al wordt
er dan nog chocolade/cacao verkocht door
J. Fak Brouwer, dit jaartal is het einde van
de chocolade-industrie in Middelburg.8
De werking van de chocolademolens
In zijn standaardwerk Duizend Zaanse
molens schrijft P. Boorsma: 'Hoe de wer
king van cacaobonen in de eerste cacao
molens plaatsvond, is mij niet bekend. Ver
moedelijk werden de bonen fijngemalen
door middel van kantstenen (twee op hun
kant staande molenstenen die rollen over
een derde liggende steen) en daarna uit
geperst, waarschijnlijk door primitieve per
sen.'9
In een artikel over chocolademolens
schrijft J.H. van den Hoek Ostende: 'De
werkwijze in een chocolademolen was de
volgende. De cacaobonen werden eerst in
een brandtrommel geroosterd en vervol
gens gebroken, waarna de schillen werden
verwijderd en de bonen konden worden
fijngemalen. Dit gebeurde door middel van
kollergangen en persen, die waarschijnlijk
aan die van oliemolens doen denken. De
fijngemalen stroopachtige chocolademas
sa werd gevangen in kleine vormen, na
afkoeling verkeeg men de bittere chocola
dekoekjes.'
Deze bittere chocoladekoekjes hadden
een hoog vetgehalte, ze bestonden voor
de helft uit vet en door deze koekjes in
melk of water op te lossen en er suiker
aan toe te voegen, verkreeg men een
drank die voor mensen met een zwakke
maag te machtig was. Door de bittere cho
colade met suiker te vermengen, verkreeg
men ook zoete chocoladekoekjes die uit
de hand werden gegeten.
Om de chocolade relatief minder vet te
maken en de chocoladedelen meer te
laten zweven, werd de chocoladedrank
vermengd met meel of gemalen schillen.10
Of het bovenstaande ook gebeurde met de
uit Zeeland afkomstige chocolade, is niet
bekend. Wel genoot ze een bijzondere
reputatie van zuiverheid en de familie Fak
Brouwer maakte reclame met 'Onver
mengd met eenige schadelijke surrogaten'
en 'Al deze soorten worden gegarandeerd
zonder enige schadelijke bestanddeelen
vermengd te zijn, terwijl deze van ouds
gerenommeerde Zeeuwsche Chocolaad
een de gezondheid bevorderend voedings
middel proefondervindelijk bewezen is.'
Verder verkocht Fak Brouwer 'Fijn gepre
pareerde met vanille en zonder suiker' en
'Geprepareerde met vanille en suiker'. De
Zeeuwse chocolade had een speciale
kwaliteitsaanduiding A tot AAAAA (hoe
meer A's, hoe beter de kwaliteit) en op de
verpakking stond het Zeeuwse wapen.
In de Camera Obscura spreekt Hildebrand
(Nicolaas Beets) over een mooie partij
Zeeuwse chocolade van duizend A's.
Enigszins overdreven, maar er blijkt wel uit
dat de Zeeuwse chocolade toen erg
bekend was. Bovendien kwam de familie
