ZEEUWS TIJDSCHRIFT
No. I
gadering en het debateren op vergaderingen
van tegenstanders. Er werd in het begin van
de eeuw vooral onder de land-, haven- en
bouwvakarbeiders gewerkt met brochures en
vlugschriften. In 1902 werden afdelingen in
Ouwerkerk en Brouwershaven opgericht. „De
propaganda is in Zeeland moeilijk", schrijft de
provinciale vertegenwoordiger van de partij.
Ph. H. ter Meulen in datzelfde jaar, „doch
wij winnen er veld". „Niemand zal het met
mij oneens zijn", schrijft L. M. Hermans in
1903, „als ik erken, dat Zeeland een zeer moei
lijk te bewerken streek is, èn tengevolge van
de eigenaardige gesteldheid van Zeeland zelf,
èn van de bevolking." Tijdens de werkstakin
gen van dat jaar was er geen enkele Zeeuwse
spoorwegarbeider die daaraan deel nam. Wel
ontstond in 1903 een afdeling Goes, maar deze
was bitter weinig actief. Toen in 1906 Vlis-
singen er bij kwam, waren er precies vijf af
delingen in Zeeland.
DE anarchistische beweging zette haar ac
tiviteit ook na het vertrek van Van der
Veer onverminderd voort. Zijn opvol
ger was J. L. A. de Lange, die eerst vuur-
stoker was geweest op één der stoomschepen
van de stoomvaartmaatschappij „Zeeland",
maar later een winkel in aardappelen, melk
en groenten opzette. Van 1902-1916 was hij,
alleen of met anderen, redacteur van „De
Toekomst", die van het eerstgenoemde jaar
af het vrij socialistisch orgaan van de Fede
ratie der zuidelijke groepen was geworden.
Wanneer „De Baanbreker" in 1902 schrijft
over „het sprankeitje anarchisme dat in Mid
delburg overbleef", dan is dat zeker niet ob
jectief, maar even zeker wel juist. Toch wisten
de vrije socialisten met sprekers als Domela
Nieuwenhuis en Tj. Luitjes nog wel volle
zalen te trekken, zoals toen in januari 1902
Luitjes over het leven hiernamaals sprak, voor
een zoals „De Baanbreker" het, dus zeker niet
overdreven noemde, eivolle zaal. De dominees
waren uitgenodigd, maar niet verschenen.
Toen Domela Nieuwenhuis en Luitjes in de
zomer van hetzelfde jaar in de tuin van het
„Schuttershof" spraken, kwam L. M. Her
mans, oud-anarchist, in debat. Het was te
voorzien dat de Zeeuwen voor het anarchisme
onder geen voorwaarde te winnen zouden zijn.
Wie, als de schrijver van dit artikel, gods
dienst en kerk als positieve krachten be
schouwt zowel voor het persoonlijke als voor
het maatschappelijke leven, kan het slechts in
hoge mate betreuren dat de kerken ten op
zichte van het sociale vraagstuk zo ernstig te
kort zijn geschoten. Het waarderende woord
van ds. Sibmacher Zynen was een even grote
uitzondering als de sociale belangstelling van
ds. A. S. Talma, die van 1891-1895 in Vlis-
singen, en van ds. J. R. Slotemaker de Bruine,
die van 1900-1903 in Middelburg stond. Geen
van beiden heeft trouwens althans in zijn
Zeeuwse tijd met socialisten contact gehad.
Predikanten die zich, als die van de „Blijde
Wereld"-groep, openlijk tot het socialisme be
kenden, waren in Zeeland ondenkbaar omdat
het kerkevolk door de ongodsdienstige en on
kerkelijke schijn van het socialisme de wezen
lijke kern ervan niet konden ontdekken. De
predikanten die dat wel konden, en die waren
er ook in Zeeland, moesten dat voor hun ge
meente verborgen houden. Wie, zoals de On-
derdijks, uit een kerkelijk milieu afkomstig
waren, braken daarmee van het ogenblik af
dat ze socialist werden. De van deze tijd af
ook in Zeeland toenemende saecularisatie is
niet in de laatste plaats aan dit tragische mis
verstand tussen kerk en socialisme te wijten.
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van: B. Bymholt:
Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland (Nij
megen, 1894); W. H. Vliegen: De dageraad der volks
bevrijding (Amsterdam, 1905, 2 din.); W. H. Vliegen:
Die onze kracht ontwaken deed (Amsterdam, 1924-
1926, 2 din.); F. M. Wibaut: Levensbouw - Memoires
(Amsterdam, 1936); P. J. Bouman: Geschiedenis van
den Zeeuwschen landbouw in de negentiende en twin
tigste eeuw (Wageningen, 1946); jaargangen van De
Toekomst, De Baanbreker, Middelburgsche Courant
en andere bladen; jaarverslagen van de S.D.A.P.; mon
delinge mededelingen van mevrouw M. Wibaut-Berde-
nis van Berlekom en L. Onderdijk.
36
