landsdienaar, die zijn plicht deed". We weten niet
of Pisuisse op dit verzoek gereageerd heeft, maar
het door Multatuli gewenste artikel heb ik in de
Middelburgsche Courant tevergeefs gezocht.
Jan Versluys
In maart 1882 richtten een 70-tal Nederlanders een
oproep tot het Nederlandse volk om door het bij
eenbrengen van een kapitaal de levensavond van
Multatuli te verhelderen. Onder de ondertekenaars
was maar één Zeeuw, mr. M. J. de Witt Hamer.
De Middelburgsche Courant nam het stuk in haar
nummer van 21 maart op en beval het doel in een
hoofdartikel „Onze plicht tegenover Multatuli"
warm aan. Toen men in deze actie een politieke
demonstratie wilde zien, kwam de redactie in het
nummer van 30 maart daartegen met kracht op.
De circulaire was opgesteld door een oud-Zeeuw,
de wiskundige Jan Versluys (1845-1920), een oudere
broer van Willem Versluys (1851-1937), uitgever van
de eerste druk van de Brieven van Multatuli (1890-
1896; 6 din.) en van de Briefwisseling tusschen Mul
tatuli en S. E. W. Roorda van Eysinga (1907), en bij
wie o.a. ook De Nieuwe Gids en een groot deel
van het werk van Frederik van Eeden verscheen.
Deze beide begaafde broers waren geen zoons van
een politieagent uit Groningen, zoals Frans Erens
in zijn Vervlogen jaren (1938) op gezag van Willem
Paap vertelt, maar van de te Breskens geboren
Willem Versluys (1818-1905), die te Oostburg achter
eenvolgens winkelier, veldwachter en marktmeester
was. Drie van zijn kleinzoons zijn professor gewor
den, alle drie in de exacte wetenschappen. Jan
Versluys ging kort voor zijn zeventiende verjaardag
naar de toen juist opgerichte Kweekschool in Haar
lem, werd op zijn negentiende jaar onderwijzer en
klom in het onderwijs steeds hoger op. Zijn ver
diensten liggen op tweeërlei gebied: op dat van de
wiskunde en op dat van de pedagogiek. In 1873
had hij in Het Schoolblad, waarvan hij de redactie
voerde, een waarderend artikel geschreven over
Multatuli's Millioenenstudiën en dat met een brief
aan de auteur toegezonden. Van die tijd dateert de
betrekking tussen beiden, die weldra tot een vriend
schap werd, waarin ook de beide gezinnen werden
opgenomen. De Versluysen hadden in Berg en Dal
bij Nijmegen een optrekje op de Uileput, waar Mimi
en Wouter het aangenomen zoontje in april
1879 logeerden. Versluys heeft zich, samen met
prof. dr. D. J. Korteweg (1848-1941), de wiskundige,
een oudere broer van de man van Elize Baart, veel
moeite gegeven voor de steunactie en had op zich
genomen, daarover met Multatuli te corresponde
ren. Het resultaat was dat de vriendschap tussen
beiden aanmerkelijk bekoelde. In Versluys' waar
dering voor de lastige Multatuli bracht dit overigens
geen verandering.
Het toeval wil dat Jan Versluys in 1888, dus na de
dood van Multatuli, in een hevige twist werd ge
wikkeld met een andere Multatuliaan, een Zeeuw
weliswaar niet door geboorte, maar door inwoning:
de Middelburgse leraar Johannes Jacobus van
Laar (1860-1938). Omdat deze ruzie geen betrekking
had op Multatuli, laten we ze voor wat ze is.
Van Laar was zijn loopbaan als marine-officier
begonnen, had daarna scheikunde gestudeerd en
was van 1884 tot 1895 in dat vak leraar aan de
Middelburgse H.B.S. Van 1908-1912 is hij in Amster
dam lector in de mathematische chemie geweest;
om gezondheidsredenen moest hij ontslag nemen
en in Zwitserland gaan wonen, waar hij nog zijn
negenenzeventigste levensjaar bereikt heeft. De
Universiteit van Groningen verleende hem bij haar
derde eeuwfeest in 1914 een eredoctoraat in de
scheikunde. Van Laar heeft zich vooral op de
thermodynamica toegelegd en was op dit gebied
een internationale beroemdheid. Deze begaafde
chemicus, die een lange lijst van publikaties op zijn
naam heeft staan, had bovendien een grote letter
kundige belangstelling en was tijdens zijn Amster
damse studentenjaren bevriend geraakt met de
Nieuwe Gidsers. In Middelburg voelde hij zich
maar eenzaam, maar hij schreef er zijn boek over
Die Thermodynamik in der Chemie (1893), dat de
aandacht op hem vestigde. Maar bovendien schreef
hij er twee publikaties van letterkundige aard: een
Register op de Ideën van Multatuli (1887) en een
anonieme brochure: Physiologie van De Nieuwe
Gids (1889). Ik heb mij wel eens afgevraagd of Van
Laar misschien de intermediair geweest is tussen zijn
vriend Kloos en de destijds in Middelburg wonende
Mieb Pijnappel, met wie deze 1891/1892 een tijdje
verloofd is geweest. Mocht het met zoveel toewij
ding samengestelde beredeneerde register op de
Ideën nog geen voldoende bewijs zijn van zijn
verering voor Multatuli, dan blijkt deze ook nog
eens uit het artikel dat hij in het Multatuli-nummer
van De Dageraad schreef. Ik houd hem ook voor
de schrijver van het onder pseudoniem Zelandus
in De Lantaarn van 1 oktober 1887 verschenen ar
tikel: Van twee leelijke eenden, waarin betreurd
wordt dat het 20ste Taal- en Letterkundig congres
noch Multatuli, noch de kort vóór hem overleden
Busken Huet herdacht had.
Marie Berdenis van Berlekom
„Ik ben nooit Multatuliaan geweest", schrijft Wibaut
in zijn mémoires Levensbouw (1936), maar wel denkt
hij met grote dankbaarheid aan wat Multatuli in
zijn jonge jaren, tussen zijn vijftiende en vijfen
twintigste, voor hem geweest is. Florentius Martinus
Wibaut (1859-1936) was in Vlissingen geboren uit
een Katholiek gezin, maar voelde zich sinds het
eind van zijn zestiende jaar volkomen losgeslagen
van de Katholieke kerk. In 1876 was hij in dienst
gekomen bij de houthandel van Alberts in Middel
burg, waarheen hij in 1878 verhuisde. In dat of het
volgende jaar ontmoette hij de dochters van dokter
Berdenis van Berlekom, Mathilde en Marie, op een
verjaarspartijtje, beide in de rouw om de dood van
hun moeder. Marie begon een gesprek met hem
over Multatuli, en er was geen onderwerp waarover
Wibaut destijds liever sprak. Wibaut heeft Multatuli
twee maal in Middelburg horen spreken. Op een
van die lezingen sprak hij over de horror vacui en
bij die gelegenheid zaten er vier jonge dames in
de zaal, waaronder Marie en Mathilde. De beide
anderen zullen wel Lucie en Elize Baart geweest zijn.
Marie (Maria Catharina) Berdenis van Berlekom
(1860-1922) heeft kort voor haar dood enkele per-
9
