Multatuli
in
Zeeland
- - Dr. P.J. Meertens
Aan de nagedachtenis van mijn
oude vriend Dr. Julius Pee (1871-
1951), de toegewijde Multatuli-
kenner.
Men kan denken over Multatuli zoals men wil, maar men kan bezwaarlijk ontkennen dal
hij zo niet de grootste, dan toch één van de grootste schrijvers is uit onze letterkunde
en zeker de belangrijkste uit onze negentiende-eeuwse literatuur vóór '80. En verder is
het moeilijk tegen te spreken dat geen ander schrijver uit die periode een zo grote in
vloed heeft gehad op het denken van ons volk als hij of men dat nu toejuicht of
betreurt. Multatuli was een revolutionair, zijn Max Havelaar een boek zoals er
nooit tevoren een in Nederland verschenen was, en zijn stormachtig optreden verwekte
in het knusse, gezapige leven van een eeuw geleden een sensatie, die velen met schrik
en afgrijzen, maar vele anderen met vreugde vervulde, omdat zijn woord voor hen een
bevrijding betekende uit een sleur en een traditie, waaruit zij zich zonder zijn bezielend
voorbeeld nooit hadden durven losmaken.
Ook in Zeeland heeft het optreden van Multatuli zijn sporen nagelaten, en in 't bijzonder
in Middelburg.
In het derde kwart van de vorige eeuw behoorde het grootste deel van de bevolking
van Middelburg althans in naam nog tot de Hervormde kerk. Terwijl de aristocratie ge
durende de maanden die zij niet op haar buitenplaatsen doorbracht 's zondagsmorgens
de Waalse kerk bezocht, kerkte de burgerij in de drie kerkgebouwen van de Nederduits
Hervormde gemeente. Wel had een kleine groep zich in 1834 van deze afgescheiden,
maar verreweg de meeste leden van deze Christelijk afgescheidene Gereformeerde ge
meente behoorden tot de smalle gemeente, en de aristocratische miljonair Jhr. Willem
Versluys was in hun kring een eenling. De Hervormde predikanten behoorden tot de ge
matigde orthodoxie, en Middelburg kon zich de weelde veroorloven, begaafde sprekers
te beroepen als de predikant-dichters J. P. Hasebroek (1849-1851) en J. J. L. ten Kate
(1850-1860).
Hoewel pas in 1856 met dr. F. P. J. Sibmacher Zynen de eerste predikant van uitge
sproken vrijzinnige richting er zijn intrede deed, heerste er ook voor die tijd al een
2