ter, van natuurlijke soberheid, die in deze agres
sieve, veel te volgepropte tijd alleen maar te waar
deren valt. Behalve wellicht een enkele keer, dat
de lichte toets tot een vaagheid leidt, die niet
meer bevredigt. De schrijver had met gemak méér
kunnen vertellen hij is zo vriendelijk geweest,
ons enkele sappige bewijsstukken te tonen zijn
terughouding is allicht de compositie van het boek
ten goede gekomen, toch kan het de liefhebber
van historische curiosa wel eens spijten, dat er niet
minder verzwegen is. Het woord curieus valt hier
een trefwoord voor dit boek in verschillend
opzicht. Curieus al direct, zo weinig als hier be
hoefde te worden gefantaseerd, het verhaal schijnt
de historische feiten vrijwel op de voet te volgen
zoals De Bree eens schreef: de realiteit is altijd
nog weer fantastischer dan de fantasie. Inderdaad,
een bekend verschijnsel, maar De Bree heeft dan
toch wel een gelukkige hand voor het diepen in
die duistere massa realiteit van het verleden.
Curieus ook de tegenstelling tussen schrijvers lichte,
stille wijze van toucheren die even doet denken
aan een zondagochtend in het oude Middelburg
in die tijd dat het kabaal nog niet regeerde en
een zekere beschouwelijkheid niet zo moeilijk viel,
en de jammerlijkheid van de gerelateerde fei
ten. Geen de minste kwestie van „die goede, oude
tijd", zoals men bij een curiosum bijna vanzelf
verwacht, nee, hier wordt veeleer „die vieze oude
tijd" opengelegd. Dat oude Middelburg van die
poëtische zondagochtend, het was realiter maar
een beroerd onfris, benauwd en kronkelig stadje,
waar vele katten in het donker geknepen werden,
en De Bree weet hier méér van dan de meesten
onzer. Hij had zich kunnen bepalen tot het be
lichten van de onderhavige, typerende episode als
een, door het patina van de tijd waarachtig nog
enigszins dierbaar geworden historisch curiosum
en het was zó al een leesbaar boek geworden.
Maar hij heeft méér gedaan en juist daar ligt
ons inziens de voornaamste verdienste van het
boek, zowel als de kern van zijn merkwaardig
„detachment": hij benadert de menselijkheid van
al dit alfemenselijke met de bewogenheid, de
stille deernis van wie het after all wel allemaal
begrijpen en vergeven kan, in deze rare
wereld. Een grondtoon, die ook in De Brees
andere boeken dóórklinkt. Het boek krijgt er aldus
een dimensie bij, het schiet een niveau hoger dan
wanneer het alleen maar historische curiosa had
gebracht. Zulks met het alweer curieuze gevolg,
dat de lezer van de weeromstuit méé bewogen
wordt, zich af en toe zelfs in zekere mate identi
ficeert met de zich zozeer in de nesten werkende
sukkel en het er wellicht even benauwd van krijgt.
De figuur-Paspoort is aldus geenszins een zwart-
wittekening gebleven. Tegenover zijn hypokrisie,
zijn blinde egoïsme dat van het oppervlakkige,
verwende jongetje, dat hij in wezen gebleven
was zijn onbeheerstheid in eroticis, staat zijn
onmiskenbare stijl, zijn intelligentie, zijn historische
belangstelling, zijn liefde voor het buitenleven, zijn
plantsoen-aanleg. Al met al een gefrustreerde
mens in een sterk frustrerende tijd, verzeild in een
situatie, die hem helemaal niet lag: een ambt, ver
boven zijn maat, een vrouw idem dito, mèt hem
slachtoffer van de toen nog genadeloze regel, dat
geld met geld trouwt en aldus mede-oorzaak zij
het zonder enige schuld van zijn grote bêtise.
Hij kon het óók allemaal niet helpen, dat de om
standigheden een sarcastisch kat-en-muis-spel met
hem leken te spelen. Had hij als liefhebberend
buitenman op Schoonenburg kunnen leven aan de
zijde van een faciele, behoorlijk sensuele vrouw
van zijn eigen portuur als de dienstbode
Fransje en dan allicht omringd van een nest
met kinders, hij had het leven er waarschijnlijk met
ere afgebracht. Zoals het nu liep, kan men per
saldo alleen maar deernis hebben met de on
benulligheid, waarin hij uitwalmde aan het eind,
een onbenulligheid, die hij allicht zelf niet heeft
beseft. De jammerlijke dwaas, die onder de maat
bleef, de papieren zolder, die inzakt, wanneer er
over gelopen wordt. Er komen zeer weinig figuren
van enig formaat, van reële noblesse in het ver
haal voor allicht, hoe kon het anders in diè
tijd! Paspoorts Vrouwe, de koele, illusieloze
Dana Schorer, staat hier, als de eigenlijk enige
tragische figuur in deze historie, wel op de eerste
plaats. Dan de bekende Caland, de trots van
13
