honderd jaar en een boek
5
provincie ook nog zwaar gebukt onder de
landbouwcrisis.
In deze periode vestigt zich de KMS in
Vlissingen. Hiervan moet een grote in
vloed uitgegaan zijn op de economische
instelling (Wirtschaftsgesinnung) van de
bewoners van geheel Walcheren, behalve
misschien van Middelburg waar de ver-
ambtelijking toen moet zijn begonnen.
Het gedenkboek bevat hiervan verschil
lende voorbeelden, zonder echter een to
taalbeeld te geven. Als wij de KMS en
later de Vitrite in Middelburg voor iets
erkentelijk moeten zijn is het voor dit on
bedoelde effect. Het liberalisme als gees
tesstroming is daarmee een zuurdesem
geworden in onze samenleving. Zonder
deze brede beweging, waarin ook een ra
dicale tak te onderkennen valt, ware een
moderne maatschappij onmogelijk ge
weest. Verschillende Europese subcultu
ren, Zuid-ltalië bijvoorbeeld of heel lang
een groot deel van Drenthe zijn er voor
beelden van.
In het gedenkboek treffen we verspreid
elementen aan van dit proces. De KMS
trekt in het begin al direct buitenlanders
aan, waar het type manager in Nederland
niet voldoende voorhanden is. In 1906
stelt de directie arbeidskernen in op de
manier van J. C. van Marken bij de gist
en spiritusfabriek en van Stork in Henge
lo. Kort tevoren nog werd de hulp aan de
watersnoodlijdenden" uit een door de
directie gesticht fonds betaald. Ook in
hetzelfde jaar ging de om economische
redenen noodzakelijke werktijdverkorting
van 66 tot 61 uur per week voor het
eerst niet gepaard met loonkorting.
Typisch eind negentiende eeuws dit alles,
patriarchaal en sociaal tegelijk, regentesk
maar humaan tevens. Meester Jan Smit
duldde nog in de jaren twintig geen „vrij
gestelde" vakbondsbestuurders. Toch
waren er tijdens de grote staking in 1928
over te lage lonen reeds 1700 personeels
leden lid van een vakbond. De strijd tus
sen „modernen" en „christelijken" ver
zwakte echter het front. Op vele vragen
krijgen we geen antwoord. Waarom
waren er zo weinig confessioneel georga-
niseerden in Vlissingen? Hoe was in de
loop der tijden de samenstelling van de
gemeenteraad? Waar ligt de oorsprong
van de hoge graad van onkerkelijkheid?
Welke zijn de maatschappelijke relaties
met de marine? Het duurde tot januari
1930 voordat er een metaal-cao werd af
gesloten. Repressie was er in de vorm van
een geheim fonds van de gemeente tegen
opstootjes (1932), gedoteerd door de
KMS, maar slechts éénmaal. Het re
geringswerkfonds voor de scheepsbouw
van 1934 was ook van toepassing in Vlis
singen. Voorwaarde was dat men voor
projecten hieruit gesteund beneden de lo
nen van het vrije bedrijf moest blijven. Re
pressie ook bij het verbod door B en W
van de klassieke Russische film,,Potem-
kin", waartegen de later befaamde J. A.
Berger als SDAP-raadslid fel protesteer
de. De filmliga die hieruit voortsproot
werd door de rechtbank verboden. Daar
tegenover weer bevordering van de vak
opleidingen, het oprichten van een lees
bibliotheek en een badhuis, bevordering
van een gezonde volkshuisvesting. Alles
bij elkaar mag men van een evenwichtige
maatschappelijke ontwikkeling spreken
waarin de breuken nooit onherstelbaar
bleken. Tijdens de staking in 1928 kregen
de stakers tenslotte ook van vele midden
standers bijstand in de vorm van korting
op levensmiddelen. Uit het gedenkboek
komt ons een wat chaotisch maar boeiend
beeld naar voren van de sociale lotgeval
len van stad en bedrijf.
Het lijkt alsof door tijdgebrek de eind
redacteur niet toegekomen is aan de af
ronding tot een totaalbeeld dat hij juist in
andere publicaties tot zo'n hoog niveau
heeft weten uit te werken. Hij had dat
beter kunnen doen dan zijn kader zo
kunstmatig op te voeren dat de relaties
met het nationale en wereldgebeuren in
het eerste deel en de afbeeldingen, de
kantlijnnotities over de nationale geschie
denis en de historie per jaar van de fabriek
in het tweede deel geen consistent geheel
zijn geworden. Zo gezien is er sprake van
vijf schrifturen waarin de deskundige lezer
en de leek de draad verliezen.
Ik had behalve een antwoord op de hier
voor gestelde vragen, verwacht dat uit het
boek de zeer speciale gelaagdheid van de
Vlissingse bevolking duidelijker naar voren
was gekomen, een van weinig treden op
de maatschappelijke ladder, zulks in te
genstelling tot Middelburg waar de strati
ficatie veel genuanceerder is. Afgezien
van de scheepvaart moet dit vroeger heel
anders zijn geweest. De vestiging van de
KMS is voor dit verschijnsel verantwoor
delijk, ook voor het feit dat dit bedrijf altijd
Herenhoeden, 1938.
