EFFECTIVITEIT VAN ORGANISATIES bedrijfskunde dr. Breevoort hoogleraar bedrijfsecono mie en administratieve Het begrip effectiviteit Het begrip effectiviteit blijkt in de litera tuur zeer verschillend omschreven en geïnterpreteerd te worden. Zo wordt ef fectiviteit b.v. gedefinieerd als "doing the right things", maar vanuit wetenschap pelijk gezichtspunt bekeken is dat een onbevredigende definitie. Ze is subjectief (wie beoordeelt wat goed is), het veron derstelt dat een organisatie als totaliteit één doel heeft (een reeks van doelstellin gen lijkt meer reëel te zijn), het veronder stelt een concensus ten aanzien van de waardensystemen der bij de organisatie betrokken belangengroeperingen (het geen zelden het geval is) en bovendien is effectiviteit op deze wijze gedefinieerd onmeetbaar. Uiteraard is deze lezing niet bedoeld om alle literatuur over effectiviteit in beschouwing te nemen; een meer prag matische benadering is daarom vereist. Hoe kan effectiviteit geoperationaliseerd worden? Er zijn in principe 3 benaderingen mogelijk. De eerste benadering gaat ervan uit dat effectiviteit uitsluitend een indicatie geeft over de mate waarin de technische/eco nomische doelstelling van een organisa tie (gezien als één totaliteit) - ook onder zich wijzigende omstandigheden - wordt gerealiseerd. Deze opvatting (met één centrale doelstelling) betekent voor op- winst-gerichte organisaties dat een orga nisatie alleen maar effectief kan zijn als zij winstgevend is, als ze groeit, of als ze op succesvolle wijze met concurrerende or ganisaties voor haar marktaandeel vecht. Een voorstander van deze opvatting zoals Seller, suggereert in feite dat voor sociale organisaties groei tot in het oneindige tot de mogelijkheden behoort. De veronder stelling is, dat b.v. de mate van groei een deugdelijke maatstok is om aan te geven hoe goed een organisatie zich aan haar omgeving aanpast. Dezelfde wijze van denken wordt aangehangen door Katz en Kahn, die suggereren dat de effectiviteit van een divisie als onderdeel van een totaal organisatorisch systeem - redelijk goed gemeten kan worden indien er sprake is van concurrentie in het markt aandeel.Men zou kunnen zeggen dat deze eerste benadering gebruik maakt van een beperkt aantal geïsoleerde (economi sche) effectiviteitscriteria om de mate van economische effectiviteit van een organi satie aan te geven. Men kan achter deze opvatting een vraagteken zetten. Als ef fectiviteit mede een indicatie is van de ving en een groot aantal variabelen in vloed heeft op de effectiviteit van een or ganisatie, dan is er weinig reden om te geloven dat effectiviteit gemeten kan worden met behulp van een paar geïso leerde (economische) criteria. Men zou eerder verwachten dat in deze conceptie van effectiviteit een reeks van criteria noodzakelijk is om de effectiviteit te indi ceren. Deze opvatting vindt steun in de literatuur. Een tweede benadering van effectiviteit kan worden gevonden in de zogenaamde stakeholders-conceptie. In deze visie wordt een onderneming niet beschouwd als één totaal systeem met een vooral technisch/economische doelstelling, maar als een geheel van subsystemen meteen reeks van doelstellingen. In deze opvatting bestaat er niet zoiets als dé ef fectiviteit van een organisatie, maar overheerst de gedachte dat de verschil lende betrokken groeperingen ieder hun eigen conceptie van effectiviteit hebben: de eigenaren sturen op winstgevendheid aan, de werknemers op inkomen, werkge legenheid en bevrediging in hun werk en de consumenten op de nuttigheid van eindprodukten c.q. diensten. In deze cen- ceptie omvat effectiviteit uiteraard een reeks van criteria die door iedere groep separaat wordt opgesteld. Men zou kun- nenzeggen dat het indiceren van deeffec- tiviteit plaatsvindt via het opbouwen van een effectiviteitsprofiel. Dit betekent een uitbreiding en verbreding van het eerst genoemde effectiviteitsconcept. In dit tweede concept heeft iedere organisatie haar eigen effectiviteitscriteria en haar eigen effectiviteitsprofiel: een reeks van verschillende effectiviteitscriteria voor ieder type van organisatie. Een derde benadering komt naar voren als ook de gemeenschap in de beschou wing wordt betrokken. In deze opvatting zijn binnen de gemeenschap in ruime zin weer een aantal stake-holders- groeperingen te onderkennen en de eisen die deze groepen stellen zullen hun weer spiegeling vinden in de effectiviteitscrite ria van de organisatie. In deze wijze van denken is het doel van de organisatie niet beperkt tot "de bevrijding en mobilise ring van menselijke energie" en is er niet speciaal aandacht voor "de menselijke prestatie die zowel doel als test van het gebeuren zou zijn"; er is daarentegen meer sprake van een constant zoeken naar een evenwicht - en in ieder geval een vermindering van de spanning tus sen de belangen van alle groeperingen die in interactie zijn met en/of deel uitma ken van de organisatie. Dit betekent dat er weer nieuwe effectiviteitscriteria zullen moeten worden toegevoegd aan de eer dergenoemde: de mate van geluidsover last, de mate van water- en luchtvervui ling, de mate van energiegebruik, etc. Ook in deze situatie is er behoefte aan een pakket effectiviteitscriteria dat precies is toegesneden op de doelstellingen en functies van iedere individuele organisa tie i.v.m. de rol die zij in de gemeenschap speelt. Welke algemene conclusies kunnen met betrekking tot deze benadering van de ef fectiviteit van organisaties worden ge trokken - Er bestaat geen algemeen geldende definitie van effectiviteit. De inhoud kan verschillend zijn al naar het inge nomen standpunt. Er zijn dan ook ver schillende pakketten effectiviteitscrite ria voor de verschillende typen van or ganisaties, afhangend van de geldende omstandigheden. Een groot aantal de finities voor effectiviteit is derhalve mogelijk: de breedste is wellicht die van Yuchtman en Seashore: "The high est level of organisations effectiveness is reached when the organisation ma ximizes its bargaining position and op timizes its resource procurement". - Wat een bruikbaar pakket van criteria voor het ene type organisatie is kan onbruikbaar zijn voor het andere type. Winstgevendheid en marktaandeel zijn wellicht relevante criteria voor op- winst-gerichte organisaties, zorgvul digheid en nauwkeurigheid zijn meer relevant voor overheidsorganisaties. De relatie van de effectiviteitscriteria tot de doelstelling van organisaties is overheersend en het bestaan van één effectiviteitsmodel voor alle typen van organisaties moet als een illusie wor den gekenschetst. - In het algemeen bestaan er tegenstel lingen tussen de effectiviteitscriteria onderling. Het voordeel van een multi-variate benadering (het effectivi teitsprofiel) is weliswaar dat de gewen ste veelzijdigheid van het effectiviteits begrip tot zijn recht kan komen, maar dan zal men tegelijk de tegenstellingen tussen de criteria moeten accepteren, zoals bijvoorbeeld: winstgevend heid/nauwkeurigheid versus satisfac-

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeuws Tijdschrift | 1976 | | pagina 49