EFFECTIVITEIT VAN ORGANISATIES bedrijfskunde
dr. Breevoort
hoogleraar bedrijfsecono
mie en administratieve
Het begrip effectiviteit
Het begrip effectiviteit blijkt in de litera
tuur zeer verschillend omschreven en
geïnterpreteerd te worden. Zo wordt ef
fectiviteit b.v. gedefinieerd als "doing the
right things", maar vanuit wetenschap
pelijk gezichtspunt bekeken is dat een
onbevredigende definitie. Ze is subjectief
(wie beoordeelt wat goed is), het veron
derstelt dat een organisatie als totaliteit
één doel heeft (een reeks van doelstellin
gen lijkt meer reëel te zijn), het veronder
stelt een concensus ten aanzien van de
waardensystemen der bij de organisatie
betrokken belangengroeperingen (het
geen zelden het geval is) en bovendien is
effectiviteit op deze wijze gedefinieerd
onmeetbaar. Uiteraard is deze lezing niet
bedoeld om alle literatuur over effectiviteit
in beschouwing te nemen; een meer prag
matische benadering is daarom vereist.
Hoe kan effectiviteit geoperationaliseerd
worden? Er zijn in principe 3 benaderingen
mogelijk.
De eerste benadering gaat ervan uit dat
effectiviteit uitsluitend een indicatie geeft
over de mate waarin de technische/eco
nomische doelstelling van een organisa
tie (gezien als één totaliteit) - ook onder
zich wijzigende omstandigheden - wordt
gerealiseerd. Deze opvatting (met één
centrale doelstelling) betekent voor op-
winst-gerichte organisaties dat een orga
nisatie alleen maar effectief kan zijn als zij
winstgevend is, als ze groeit, of als ze op
succesvolle wijze met concurrerende or
ganisaties voor haar marktaandeel vecht.
Een voorstander van deze opvatting zoals
Seller, suggereert in feite dat voor sociale
organisaties groei tot in het oneindige tot
de mogelijkheden behoort. De veronder
stelling is, dat b.v. de mate van groei een
deugdelijke maatstok is om aan te geven
hoe goed een organisatie zich aan haar
omgeving aanpast. Dezelfde wijze van
denken wordt aangehangen door Katz en
Kahn, die suggereren dat de effectiviteit
van een divisie als onderdeel van een
totaal organisatorisch systeem - redelijk
goed gemeten kan worden indien er
sprake is van concurrentie in het markt
aandeel.Men zou kunnen zeggen dat deze
eerste benadering gebruik maakt van een
beperkt aantal geïsoleerde (economi
sche) effectiviteitscriteria om de mate van
economische effectiviteit van een organi
satie aan te geven. Men kan achter deze
opvatting een vraagteken zetten. Als ef
fectiviteit mede een indicatie is van de
ving en een groot aantal variabelen in
vloed heeft op de effectiviteit van een or
ganisatie, dan is er weinig reden om te
geloven dat effectiviteit gemeten kan
worden met behulp van een paar geïso
leerde (economische) criteria. Men zou
eerder verwachten dat in deze conceptie
van effectiviteit een reeks van criteria
noodzakelijk is om de effectiviteit te indi
ceren. Deze opvatting vindt steun in de
literatuur.
Een tweede benadering van effectiviteit
kan worden gevonden in de zogenaamde
stakeholders-conceptie. In deze visie
wordt een onderneming niet beschouwd
als één totaal systeem met een vooral
technisch/economische doelstelling,
maar als een geheel van subsystemen
meteen reeks van doelstellingen. In deze
opvatting bestaat er niet zoiets als dé ef
fectiviteit van een organisatie, maar
overheerst de gedachte dat de verschil
lende betrokken groeperingen ieder hun
eigen conceptie van effectiviteit hebben:
de eigenaren sturen op winstgevendheid
aan, de werknemers op inkomen, werkge
legenheid en bevrediging in hun werk en
de consumenten op de nuttigheid van
eindprodukten c.q. diensten. In deze cen-
ceptie omvat effectiviteit uiteraard een
reeks van criteria die door iedere groep
separaat wordt opgesteld. Men zou kun-
nenzeggen dat het indiceren van deeffec-
tiviteit plaatsvindt via het opbouwen van
een effectiviteitsprofiel. Dit betekent een
uitbreiding en verbreding van het eerst
genoemde effectiviteitsconcept. In dit
tweede concept heeft iedere organisatie
haar eigen effectiviteitscriteria en haar
eigen effectiviteitsprofiel: een reeks van
verschillende effectiviteitscriteria voor
ieder type van organisatie.
Een derde benadering komt naar voren
als ook de gemeenschap in de beschou
wing wordt betrokken. In deze opvatting
zijn binnen de gemeenschap in ruime zin
weer een aantal stake-holders-
groeperingen te onderkennen en de eisen
die deze groepen stellen zullen hun weer
spiegeling vinden in de effectiviteitscrite
ria van de organisatie. In deze wijze van
denken is het doel van de organisatie niet
beperkt tot "de bevrijding en mobilise
ring van menselijke energie" en is er niet
speciaal aandacht voor "de menselijke
prestatie die zowel doel als test van het
gebeuren zou zijn"; er is daarentegen
meer sprake van een constant zoeken
naar een evenwicht - en in ieder geval
een vermindering van de spanning tus
sen de belangen van alle groeperingen
die in interactie zijn met en/of deel uitma
ken van de organisatie. Dit betekent dat er
weer nieuwe effectiviteitscriteria zullen
moeten worden toegevoegd aan de eer
dergenoemde: de mate van geluidsover
last, de mate van water- en luchtvervui
ling, de mate van energiegebruik, etc.
Ook in deze situatie is er behoefte aan een
pakket effectiviteitscriteria dat precies is
toegesneden op de doelstellingen en
functies van iedere individuele organisa
tie i.v.m. de rol die zij in de gemeenschap
speelt.
Welke algemene conclusies kunnen met
betrekking tot deze benadering van de ef
fectiviteit van organisaties worden ge
trokken
- Er bestaat geen algemeen geldende
definitie van effectiviteit. De inhoud
kan verschillend zijn al naar het inge
nomen standpunt. Er zijn dan ook ver
schillende pakketten effectiviteitscrite
ria voor de verschillende typen van or
ganisaties, afhangend van de geldende
omstandigheden. Een groot aantal de
finities voor effectiviteit is derhalve
mogelijk: de breedste is wellicht die
van Yuchtman en Seashore: "The high
est level of organisations effectiveness
is reached when the organisation ma
ximizes its bargaining position and op
timizes its resource procurement".
- Wat een bruikbaar pakket van criteria
voor het ene type organisatie is kan
onbruikbaar zijn voor het andere type.
Winstgevendheid en marktaandeel zijn
wellicht relevante criteria voor op-
winst-gerichte organisaties, zorgvul
digheid en nauwkeurigheid zijn meer
relevant voor overheidsorganisaties.
De relatie van de effectiviteitscriteria
tot de doelstelling van organisaties is
overheersend en het bestaan van één
effectiviteitsmodel voor alle typen van
organisaties moet als een illusie wor
den gekenschetst.
- In het algemeen bestaan er tegenstel
lingen tussen de effectiviteitscriteria
onderling. Het voordeel van een
multi-variate benadering (het effectivi
teitsprofiel) is weliswaar dat de gewen
ste veelzijdigheid van het effectiviteits
begrip tot zijn recht kan komen, maar
dan zal men tegelijk de tegenstellingen
tussen de criteria moeten accepteren,
zoals bijvoorbeeld: winstgevend
heid/nauwkeurigheid versus satisfac-