EEUWS TIJDSCHRIFT
JAARGANG 27
nummer 1 -1977
MORFOLOGIE VAN DE ROLSTEEN
aantekeningen bij een project
„Mediocrity in pebbles is insufferable". (Anonymus, ca 1850).
De hier volgende uiteenzetting is niet meer maar ook niet minder dan een
poging om de ontstaanswijze van de rolsteen en de factoren die aan de
vormgeving meewerken te verklaren, de gevestigde opvattingen daarom
trent weer te geven en waar nodig van kritische aantekeningen te voorzien.
De S\ aanwezige interesse voor de rolsteen
en zijn genese werd sterk geactiveerd
door het werken aan het getijprojekt Ka-
naal-Noordzee waarbij de geofysische en
morfologische aspecten van de kustgebie
den onderzocht werden. Tijdens de speur
tochten langs de Franse, Engelse en
Deense kusten en in het binnenland werd
een aanzienlijke hoeveelheid materiaal
verzameld.
De conclusie van Clarence Ellis, dat zeer
weinig literatuur over het onderwerp be
schikbaar is, bleek wel juist:
The scientific jargon of the geological
textbook repels them an it either makes no
reference to pebbles at all or does so in
the most incidental fashion.
De rolsteen kent echter vele verschijnings
vormen en we komen hem in de nomen
clatuur wèl tegen als klastisch of detritisch
sediment voor het kleinere goed, als erra
tisch blok voor de grote zwerfkei en als
fossiele zwerfsteen of zwerfsteenfossiel.
Gerold
Het verschijnsel behoeft nauwelijks een
nadere omschrijving. De Engelse definitie
van de pebble luidt: ,,a small stone round
ed by the action of water" (ook: „water-
worn pebble") en Visscher karakteriseert
hem als ,,Kei die door ijs of stromend
water werd verplaatst en daarbij door bot
singen met ander vast gesteente zo vaak
stukjes verloor dat ze een min of meer
ronde vorm verkreeg. Een sterke afron
ding is vooral in een brandingszone moge
lijk.
Hij wordt ook wel gerolde steen genoemd,
wat de ontstaanswijze beter aanduidt.
De Angelsaksen spreken naast pebble
voor de kleinere soort van cobble voor de
grotere en van boulder bij werkelijk forse
formaten.
De Fransen noemen hen galet en caillou;
de Duitsers Geröllstein of Schiebestein en
de Denen strandstenerne.
De rolsteen vertoont zich vooral aan de
stranden in zijn volle glorie, maar het na
tuurlijke steenstrand is in ons land een on
bekend fenomeen al spoelt er plaatselijk
(Texel) wel wat grind aan.
In Engeland is een pebble- of shingle-
beach een met rolstenen bedekt strand en
een shingle-trap een loodrecht op de kust
lijn geplaatste barrière die de reislust van
stenen en zand beperkt en de kustbeveili-
ging dient.
Grind of grint is een verzamelnaam (zoals
ook shingle) en het eveneens gebruikte
kiezel is afgeleid van de samenstelling van
de steen.
De schuifsteen werd tijdens gletsjertrans
port aan de onderzijde afgevlakt en ver
toont vaak krassen. De windkei, ook
windkanter, driekanter en ventifact ge
noemd (Engels: sandblown pebble, Duits:
Windschliffe) is, alweer volgens Visscher
een „door de met zand beladen wind van
vlakjes voorziene kei". Hij ontstaat vooral
in aride klimaten, maar ontbreekt volgens
betrouwbare mededelingen ook niet op of
in de Veluwse zandverstuivingen.
De onderverdeling van de rolsteen in
pebbles, cobbles en boulders laat vol
doende ruimte voor discussie over de for
Joop Dam
maten en de meningen daarover lopen
nogal uiteen.
Bij de wetenschappelijke indeling volgens
korrelgrootte van Wentworth variëren de
maten van fijn grint van 2-4 mm, van grof
grint van 4-64 mm, bij stenen van 64-256
mm en daarboven spreekt men van blok
ken.
Bij de hier gebruikte petrografische en
technische indelingen worden overigens
weer andere vormen gehanteerd.
Vragen
Ook de mate van afronding waaraan een
steen moet voldoen om het predikaat rol
steen waardig te zijn roept vragen op. Ellis
schrijft daarover: ,,it is impossible to fix
upon one point in the long proces of
shaping and smoothing at a dear division
between a rock fragment and a pebble
en hakt de knoop door met de conclusie:
rr Every one of the stones on a shingle-
beach is a pebblecomplete or in the
making.Hij wijst ook op de vergankelijk
heid van de rolsteen, die zijn loopbaan be
gint als rotsfragment van eerbiedwaardige
ouderdom en eindigt als gruis, korrels of
partikels.
Het uiteenvallen van de geconsolideerde
rots in fragmenten geschiedt door verwe
ring (desintegratie). De naam is waar
schijnlijk afgeleid van weer, in de zin van
atmosfeer en weersgesteldheid. Zon,
wind, regen, sneeuw, vorst en daarmee
verband houdende sterke wisselingen van
koude en hitte, maar ook golfslag en stro
mingen en de groeidruk van zouten, plant
in oktober'1976 toonden de beeldend kunstenaar-schrijver Joop Dam en zijn vrouw
Ans van Herwaarden de voorlopige resultaten van hun grote internationale
,,rolstenenproject" in het Zeeuws Museum te Middelburg. Dat museum gaf eerder
onderdak aan Dam's getijdeproject", dat in een vorig nummer van het Zeeuws
Tijdschrift uitgebreid aandacht kreeg en waarvan de uitkomsten werden gebundeld
in een boek dat werd uitgegeven bij Den Boer in Middelburg.
Joop Dam (A. van Velzenweg 1, Kloetinge) verzorgde ook de omslagtekening van
het Zeeuws Tijdschrift.
