op de weg naar eigen souvereiniteit
5
delburg. Een snel groeiende stad, die
steeds meer mensen, schepen en goede
ren naar zich toetrok. Daar viel veel te ver
dienen, en het aandeel van Middelburg in
de Zeeuwse belastingopbrengst nam ge
durig toe 21). De oorlog beleefde men
anders dan in het oosten 22). Hebben
agrariërs eigenlijk altijd en onveranderlijk
belang bij vrede, Middelburg wist te profi
teren van de sluikhandel met het Spaanse
gebied, van de blokkade van Antwerpen,
van de kapitaalvlucht uit de zuidelijke ge
westen, en het vakmanschap van de uit
geweken Vlaamse kooplieden.
Zo had Middelburg heel andere wensen en
belangen dan Goes, waarmee het nu weer
één provincie vormde. Oost tegenover
west, met Zierikzee in de bemiddelaars
rol 23). Van Goes en Beveland kon men
verwachten dat ze aansluiting zouden
zoeken bij het katholieke, vredelievende
zuiden. Van Middelburg viel aan te nemen
dat het verbinding wilde met het agres
sieve, calvinistische Holland. Het laatste is
stellig juist. De Middelburgers keken naar
het noorden 24). Het optreden van de
andere partij echter vraagt toelichting.
Zeeland kon in 1577 eindelijk een staten
vergadering bijeenroepen waar alle steden
vertegenwoordigd waren. De oostelijken
gaven de toon aan. Voor hen was de
nadere unie met Holland geen deel van
hun eigen geschiedenis. In die engere ver
bintenissen zagen ze geen voordelen, wel
zagen ze het gevaar van een Hollandse
overheersing. Wilde men samen doen,
dan tenminste op basis van gelijkwaardig
heid. De Staten van beide gewesten
moesten maar beurtelings in Holland of
Zeeland vergaderen 25), niet altijd in de
zelfde provincie. Maar tegen dit streven
naar zelfstandigheid voerde Middelburg
oppositie, en het had kans op steun bij het
machtiger Holland. De regenten van Goes
en Tholen en Zierikzee zouden een helper
nodig hebben. Ze vonden die in de prins
van Oranje.
We weten dat prins Willem in 1576 de
twee kerngewesten van de opstand als
veilige basis apart gesteld wilde hebben.
Ook is ons gebleken dat zijn beleid vóór de
pacificatie gericht was geweest op beëin
diging van de Zeeuwse zelfstandigheid.
Het ene doel schijnt met het andere uit
stekend verenigbaar, en de politieke koers
dus gegeven: samen met Holland en Mid
delburg tegen de Bevelander particularis-
ten. Wat Middelburg betreft echter was
dat uitgesloten. Op Walcheren hadden
Vlissingen en Veere in 1572 dadelijk de
zijde van de opstand gekozen. De Spaan
se bezetting van Middelburg werd echter
pas in 1574 tot de aftocht gedwongen. De
prins had toen de Walcherse rivalen reeds
royaal beloond. Ze hadden zitting gekre
gen in de Zeeuwse Staten, en hun rechts
macht op het eiland belangrijk uitgebreid.
Alsof dat niet genoeg was had Oranje
Middelburgs oude satelliet Arnemuiden
tot stad verheven. Prins Willem was bij
Middelburg definitief uit de gunst 26).
Bleef over Holland. Dat was Oranjes oud
ste medestander, doch uit één geest leef
den ze sinds de pacificatie niet. Willem
rjchtte zich op de bevrijding van alle Ne
derlanden, de Hollanders hadden een be
perkter oorlogsdoel voor ogen. Een zelf
standig Zeeland kon helpen een tegen
wicht te vormen tegen Hollands klein
schalig beleid 27). Een in Holland geïncor
poreerd Zeeland zou overstemd worden,
of als het om de wrevelige Middelburgers
ging, een resolutie tegen Oranje met ani
mo ondersteunen.
Zo was voor Goes en consorten in elk
geval de mogelijkheid open voor een ak
koord met de prins. Met geven en nemen
wist men elkaar ook te vinden. De prins
liet het college van gouverneur en raden
vallen. De Staten van Zeeland namen het
roer over. Maar Oranje zorgde voor per
manente begeleiding. Zijn woordvoerder
werd weer in de statenvergadering geïn
troduceerd als representant van de eerste
edele 28). Zo had de Oranjepartij in Zee
land de vaste voet gekregen, die ze tot het
einde van de Republiek heeft weten te be
houden 29).
Wel vertoonde deze Oranjepartij in 1577
een later niet meer gebruikelijke kleur
schakering. Haar kracht lag immers in de
katholieke steden. Misschien dat dit intern
gekrakeel er juist verantwoordelijk voor is,
dat dit katholicisme zo spoedig ten val
gekomen is. In hun tweefrontenstrijd te
gen Holland en Middelburg konden de
Bevelanders niet riskeren dat katholiek
exclusivisme twijfel zou doen rijzen aan
hun loyaliteit jegens de opstand. In elk
geval poogden ze in 1578 niet langer de
reformatie buiten de deur te houden. Ze
gaven de calvinisten een vinger, wat bin
nen enkele maanden de bekende gevol
gen had 30).
Daarmee hebben wij Zeeland aan de voor
avond van de Unie van Utrecht volledig in
beeld. Het wil los zijn van Holland, het
aanvaardt Oranjes leiding, het geeft de
calvinisten vrij spel, en het heeft zijn inner
lijke spanningen voorlopig overwonnen.
Genoeg althans om zijn houding ten op
zichte van de nieuwe plannen te kunnen
bepalen. Zeelands reactie op de eerste
voorstellen in juli 1578 was positief 31),
doch op twee punten wilden de Zeeuwen
duidelijkheid. Ten eerste moest de Unie
open zijn voor iedereen 32). Dat verlang
den ze toen reeds, en ze vroegen het nog
maals in april 1579 33), toen de Unie dus
al drie maanden oud was, en in de Spaan
se propaganda als anti-katholiek werd
voorgesteld. Ten tweede wilde Zeeland
van zijn zelfstandigheid verzekerd zijn. Het
oorspronkelijke unie-ontwerp was inge
kleed als een verbond tussen Holland en
Zeeland enerzijds, de overige gewesten
anderzijds 34). Maar Zeeland wilde niet
langer de twee altijd in één adem ge
noemd hebben, als Gelre en Zutphen, of
Holland en Westfriesland. De Unie gaf
Zeeland inderdaad een eigen plaats, en
sindsdien traden de Hollanders en de
Zeeuwen ook niet langer als één delegatie
op in de vergaderingen van de Staten-
Generaal 35).
we herkennen in deze verlangens gemak
kelijk het program van de oostelijke ste
den. Een open en tolerant Zeeland, dat de
Unie niet beperkt wil houden tot de calvi
nisten, en dat in dit bondgenootschap een
eigen rol denkt te spelen. Een van hun
voormannen, Nicolaas Blancx uit Goes,de
zoon van Johan Adriaensz. 36), kreeg in
januari 1579 plaats in het permanente col
lege voor de nadere Unie. Met Jacob
Valcke, de pensionaris van Goes, behoor
de hij tot de prominenten van het nu voor
goed als onafhankelijk erkende gewest.
Valcke is lang prominent gebleven. In zijn
carrière weerspiegelt zich de geschiedenis
van heel zijn provincie. We zijn hem het
eerst tegengekomen te Brussel, in novem
ber 1576, als woordvoerder van het katho
lieke, nog niet met Oranje verenigde Zee
land. In 1578 echter was hij reeds een van
de hoofdbewerkers van Zeelands aanslui
ting bij de Nadere Unie, en zijn eigen stad
Goes stelde de kerkdeuren open voor de
calvinisten. Als we nog drie jaar verder zijn
treedt Valcke voor het voetlicht als één
van de vier opstellers van het plakkaat van
verlatinge 37). Binnen vijf jaar is de ko
ningsgetrouwe pensionaris geheel tot de
opstand bekeerd. Het zijn zijn oude tegen
standers de Middelburgers, die bij de af
zwering van Phiiips li de contra-positie
gekozen hebben: zij weigeren het plakkaat
in hun stad te publiceren 38). Ook bij het
sluiten van de Unie hadden ze lang tegen-
