de lutherse kerk in zeeland
54
In de eerste helft van de 18e eeuw ont
staan in Zeeland de Lutherse gemeenten
te Zierikzee, Vlissingen en Groede. De
zorg om de ,,Lutherschen" bijeen te hou
den en voor hun kerk te bewaren, ook al is
hun aantal te klein om een gemeente te
vormen, blijkt in deze tijd uit het oprichten
van verschillende filiaal-gemeenten, zoals
onder andere in Goes.
Veere heeft in het begin van de 19e eeuw
enige jaren lang een zelfstandige Lutherse
gemeente gehad.
Middelburg
Zoals hierboven reeds werd aangegeven,
is het ontstaan van de Lutherse gemeente
te Middelburg te danken aan de vestiging
,,omtrend den Jaare 1588 van Eenige
Vlugtelingen die om de vrijheyd van con-
sientie, van Antwerpen wegens den over
gang van die plaats onder het Spaanse
gebied in den dwang van het Oppergezag
der Rooms Catholyke Religie gevlugt
waren, zig Alhier hadden ter neder gezet,
in Hope van onder den vrijen Staat ook de
Vrijheyd des gemoeds in een onbelem-
merden godsdienst oeffening te zullen ge
nieten." (archief nr. 16 en 56)
Op de 18e februari 1591 aanvaardde de
eerste predikant, Johan Kersseler, zijn
ambt, onder anderen met deze Conditie,
dat 't geen die van Dordrecht, Rotterdam
en Delft soude contribueeren, tot Zijn
Voordeel zoude strecken".
Aanvankelijk werden de godsdienstoefe
ningen in particuliere huizen gehouden.
Eerst in 1617 stond de overheid aan de
gemeente een eigen kerkgebouw toe; er
werd een pakhuis aan het Suikerplein
aangekocht en tot kerk verbouwd, ,,'t
geen een net lugtig Kerkje was met een
Orgel versierd". (Beschrijving van Zee
land, Isaak Tirion te Amsterdam, 1751).
Tweemaal werd dit kerkje door brand ge
troffen, in 1673 werd het weer geheel
opgebouwd en vergroot.
De groei van de gemeente, onder andere
door vestiging van Lutheranen uit Duits
land en de Scandinavische landen (koop
lieden, schepelingen enz.), alsmede door
de komst van een aantal (59) Salzburgse
emigranten, was aanleiding, dat in 1737
plannen werden beraamd om te komen
tot de bouw van een nieuwe kerk. Door de
overheden van de stad werd een terrein
aan het Molenwater waar voorheen het
Pesthof was voor de bouw van een
kerk, pastorie en school „onder vergun
ning van vrijdom voor altoos van alle
ordinaire en „extra-ordinaire Chynsen en
andere lasten" ter beschikking gesteld. De
bouwkosten moesten geheel uit eigen
middelen worden opgebracht, waartoe,
naast andere acties de predikant Za-
charias Feldmann een „collecte-reis"
ondernam, die hem tot diep in Duitsland
voerde. Bovendien werd op verzoek van
de kerkeraad door de Heeren Staaten van
Zeeland „met eenparige bewilliginge van
alle de Leden goedgevonden en verstaan:
aan den Kerkenraad der Luthersche ge
meente te Middelburg te accordeeren: tot
bevordering van den opbouw hunner ker
ke te moogen negotieeren eene Somma
van Vijf Duizendt Ponden Vlaams, bij in-
stervende Lijfrenten en daarvan honderdt
stuks Rente brieven, ieder van vijftig pon
den Vlaams te maaken met den vrijdom en
de exemtie van alle Cen en CCen penn.
ofte andere Lasten voor altoos", (archief
nr. 135).
Pas in 1817 geschiedde de laatste betaling
terzake van deze „Tontine-lijfrente".
In 1742 werd de kerk in gebruik genomen
en tot op de huidige dag komt iedere zon
dag de gemeente hier bijeen in de ere
dienst. Het is wellicht interessant te ver
melden, dat in het uitgebreide archief van
de Lutherse gemeente (in 1941 door dr.
W. S. Unger geheel geordend en geïn
ventariseerd) onder nr. 133 in één bundel
alle bestekken, betrekking hebbende op
de bouw van de kerk en bijgebouwen,
aanwezig zijn, veelal schriftelijk gewaar
merkt door de architect, de stadsbouw
meester Joh. de Muynck.
In de jaren 1964/65 werd de kerk geheel
gerestaureerd.
De gemeente mag zich verheugen in het
bezit van een naar het oordeel van vele
deskundigen zeer waardevol Duyschot-
orgel, gebouwd in 1706, dat aanvankelijk
(zonder rugpositief) was geplaatst in de
hierboven genoemde kerk aan het Suiker
plein en in 1742 naar de kerk aan het
Molenwater werd overgebracht, waarna
het met een rugpositief werd uitgebreid.
Ook dit orgel werd in de jaren 1964/65 met
steun van Monumentenzorg, gemeente
en provincie volledig gerestaureerd. On
danks het feit, dat de (thans) kleine ge
meente ook zelf een belangrijke financiële
bijdrage moest leveren, kon deze restau
ratie zonder schuld worden afgesloten.
Met dankbaarheid worden hier vermeld de
vele activiteiten van ds. W. F. ten Rouwe-
laar, de toenmalige predikant en promotor
van deze restauratie.
Naast kerk en pastorie werd in 1742 ook
een weeshuis of weesschool gesticht,
waarin de kinderen van Lutherse vader of
moeder werden ondergebracht. In 1812
werd dit weeshuis door de maire opge
heven wegens gebrek aan inkomsten; de
wezen werden door de ingestelde „Com
mission des Hospices" in het stadsarmen
weeshuis ondergebracht. Het archief van
de Middelburgse Lutherse gemeente, dat
sedert enkele jaren in het Rijksarchief Zee
land ter bewaring is opgenomen, bevat
een schat aan gegevens over dit weeshuis
en zijn bewoners. Gedurende 70 jaren was
het weeshuis nauw met de gemeente ver
bonden; de kosten kwamen geheel voor
rekening van de diaconie. Naast een door
de kerkeraad aangewezen „buitenvader
en -moeder" werd het beheerd door een
„binnenvader en -moeder", waarvan de
man meestal ook de functie vervulde van
schoolmeester, koster en voorzanger.
Dat deze gemeente in de 18e eeuw een
bloeiende gemeente was, moge blijken uit
de uit het archief opgediepte gegevens
omtrent „het getal der Zielen". In 1798
waren er op een bevolking van 19.000 in
woners: 1.190 luthersen; de gemeente
werd door twee predikanten gediend. In
1843 was het zielental reeds teruggelopen
tot nauwelijks 400. Thans telt de gemeen
te nog 120 leden en eenzelfde aantal
doopleden, verspreid over het uitgebreide
kerkelijk gebied.
In de twintiger jaren van deze eeuw bleek
het niet meer mogelijk om afzonderlijk een
„eigen" predikant te beroepen; samen
met Vlissingen werd één predikantsplaats
geformeerd.
In 1966 bleek ook dat niet meer mogelijk
en werd een „streekgemeente" gevormd
(dat wil zeggen Middelburg, Vlissingen,
Zierikzee en Bergen op Zoom). Na het ver
trek van de „streekpredikant", ds. A.
Nierop, kwam ook een einde aan het be
staan van deze streekgemeente. Voor het
houden van de eredienst wordt nu een
beroep gedaan op voorgangers van el
ders.
Middelburg
Naamlijst van de predikanten, die sedert
de stichting van de gemeente alhier het
Evangelie hebben verkondigd.