een dag met weinig nieuws: 8 november 1879
1 19
andermans eigendom zal uitsteken
"voordat de honger drijft. En, is politie
een wapen tegen honger? Neen, laten al
len die het kunnen, en die zijn velen, de
handen ineenslaan, niet om te bedeelen
aan hen die werken kunnen en dezen al-
zoo te ontzenuwen, maar om werk te ver
schaffen, om nieuwe bronnen van be
staan te openen".
Landbouw
De landbouwcrisis was in 1879 ingezet.
De Maatschappij ter bevordering van
Landbouw en Veeteelt in Zeeland (Z.L.M.)
heeft een open oog voor de problemen. In
de op 18 april 1879 gehouden voorjaar
vergadering acht de voorzitter het ver
blijdend, dat alle afdelingen vertegen
woordigd zijn, omdat de tijd die wij bele
ven vereist, dat we de handen uit de
mouw steken, "leder die enigszins op de
hoogte van den politieken en financiëelen
toestand is, weet toch dat, kon vroeger uit
de gewone middelen, vermeerderd, hetzij
dan al of niet met recht,met de baten uit
verre gewesten, in de behoeften der
schatkist worden voorzien, die periode
thans voorbij is: dat wij voortaan zelf
moeten zorgen en het kan niet missen of
hooger lasten zullen van ons worden ge
vergd. De landbouwers zullen daarin hun
deel moeten dragen en mogen bij billijke
toepassing tegen de noodzakelijkheid
niet veel te zeggen vallen, energie zal er
moeten zijn om de eischen te vervullen,
niet slechts die binnen korter of langer
tijdsverloop, hoogstens vier a vijf jaren,
ons zullen worden gesteld, maar die ons
reeds nu door toenemende concurrentie
en lage prijzen worden voorgeschreven".
De voorzitter mr. C.J. Pické, is een man
van bij- en tussenzinnen.
"Vroeger werden slechte oogsten meer
malen door hooge prijzen gecom
penseerd, thans komt Amerika en andere
landen de prijzen drukken met den over
stelpenden voorraad, op onze markten
aangevoerd. De landbouwer zal er dus
meer en meer op uit moeten zijn, die me
dedinging te wederstaan; late hij zich
echter nimmer daarbij verlokken, de
eeuwige wetten van de handelsvrijheid te
verloochenen". Er waren twee mogelijk
heden, zegt Bouman, om het landbouw
bedrijf uit zijn benarde positie te redden:
verlaging van productiekosten en een
heroriëntering van het bedrijf door de
voortbrenging te richten naar producten
die wel tegen lonende prijzen konden
worden afgezet. Protectionistische maat
regelen kwamen niet aan bod omdat de
regering onverzettelijk op het vrijhan
delsstandpunt stond.
De landarbeiders kregen het nog zwaar
der te verduren. Hoewel hun lonen na
1880 nog geruime tijd constant bleven,
daalden zij daarna met 10 a 20%. De boe
ren ontsloegen de arbeiders tegen het
winterseizoen om op de loonpost te be
zuinigen met als gevolg dat de
seizoenwerkloosheid toenam. Bepaalde
inkomsten in nature bleven ook achter
wege omdat sommige boeren minder
aardappelen of broodgraan tegen lage
prijzen beschikbaar stelden dan in de
goede jaren vóór 1880(Bouman). Afhan
kelijk van de werkzaamheden verdienden
de arbeiders in de drukke tijd 1.-a/ 1.10
per dag, 's winters en soms maar enkele
dagen per week 0.75 per dag. Het land-
verhuizen nam toe.
Landverhuizing
Op maandag 7 februari 1881 hetvolgende
bericht: Hedenmiddag kwam te Vlissin-
gen een trein met landverhuizers aan, die
met het stoomschip "W.A. Scholten", de
reis naar Amerika zouden aanvaarden. De
uitstekende inrichting van de havenwer
ken bleek hier weder, doordien de trein,
waarin zich ongeveer 200 personen be
vonden, op enkele passen afstands van
het schip, de passagiers met hunnen ba
gage kon ontladen". Duitsers waren in de
meerderheid, van de Nederlanders waren
het grotendeels gezinnen uit Elsburg her
kenbaar aan hun klederdracht. In 1882
bedroeg het aantal landverhuizers uit
Zeeland 782. Over 1879 "slechts" 370,
verdeeld als volgt: 96 hoofden van gezin
nen, 51 vrouwen, 223 kinderen. Van die 96
gingen er 95 om redenen van verbetering
van hun bestaan, waarvan er 86 arbeiders
waren. Alle 96 gingen naar de Verenigde
Staten van Noord-Amerika. Op 1 januari
1879 bedroeg de bevolking van Zeeland
189666 personen tegen 190549 op 31 de
cember van dat jaar alzo een vermeerde
ring van 883. Het aantal mannen bedroeg
op laatstgenoemde datum 93930 en
vrouwen 96619.
De kringloop is volbracht. De dag 8 no
vember 1879, waarop Daniël Johannes
van der Have zijn bedrijf begon bracht
weinig nieuws in de Middelburgsche
Courant, die als verlicht liberaal bekend
stond. Het zou natuurlijk aardig zijn ge
weest als bijvoorbeeld Daniël in zijn dag
boek, als hij dat bezat, genoteerd zou
hebben dat dit of dat bericht hem had
getroffen. De familie Van der Have speel
de toen al haar partij mee in het agrari
sche Zeeland. In het door ons genoemde
verslag de Z.L.M. van 1879 wordt melding
gemaakt, dat door de heer Van der Have
(B.G.) mondeling een zeer belangrijk rap
port uitgebracht wordt "omtrent eene
door Z.Ed. te Utrecht bijgewoonde voor-
loopige vergadering eener commissie tot
voorbereiding en regeling eener inter
nationale paardententoonstelling"
De rijken waren toen rijk en de armen zeer
arm. De arbeiders konden het hoofd
nauwelijks boven water houden: zij ston
den aan gene zijde van de streep. Het so
cialisme zal pas rond 1900 zijn intree in
Zeeland doen vooral door toedoen van
intellectuelen uit de gegoede, fatsoenlijke
stand. De kleine luiden van Kuyper, hun
klokkenist, worden actief in het laatste
decennium van de vorige eeuw. De Do
leantie komt in 1886. Er zit verandering in
de lucht, er is beweging in de jaren tach
tig, maar om het jaar 1879 het jaar van de
ommekeer te noemen, gaat te ver.
