een dag met weinig nieuws: 8 november 1879
113
verkondigt, meen ik daartegen te moeten
opkomen. Ik constateer hier alleen het
feit, en verklaar mij bereid, wanneer bij de
inwoners van Middelburg dezen winter
genoeg belangstelling mocht blijken te
bestaan, om over dit onderwerp meer te
hooren, eenige voordrachten over so
ciaal-democratie, katheder-socialisme en
de richting van de "Vragen des Tijds" te
houden. Het komt mij toch voor dat het
wenschelijk is, datdiep ingewortelde
dwaalbegrippen door woord en schrift
zoveel mogelijk worden bestreden".
Hoewel De Witt Hamer dicht bij het so
cialisme stond, is hij er buiten gebleven
tot grote teleurstelling van Wibaut. Tak
heeft ook lang gewacht om toe te treden,
pas in 1899 werd hij lid van de SDAP. In
zijn "Kroniek" - het bekende cultureel-
sociale tijdschrift - heeft hijzelf in een
aantal artikelen belangrijke conflicten
tussen kapitaal en arbeid behandeld,
waarbij hij het accent legde op de uitbui
tingen van de arbeiders.
"Onze hedendaagsche maatschappij had
het gisteren in de Goesche schouw
burgzaal kwaad te verduren", aldus de
aanhef van een verslag van het Bijvoegsel
van de Middelburgsche Courant van 26
februari 1881Het verslag vervolgt: "Een
welsprekend man, de heer F. Domela
Nieuwenhuis sprak beschuldigingen te
gen haar uit, zoo zwaar, dat alleen on
middellijke vernietiging het vonnis zou
kunnen zijn, indien de gronden gaaf wer
den aangenomen. Het socialisme was het
onderwerp zijner lezing; het socialisme
door weinigen gekend, door velen ver
oordeeld. En omdat de nieuwe leer voort
spruit uit de kwalen der maatschappij,
vormde eene critiek dier maatschappij
het eerste deel der voordracht".
Domela Nieuwenhuis hield in den lande
gloedvolle betogen waarbij hij geen blad
voor de mond nam. Het tweede deel van
zijn voordracht te Goes, aldus het verslag
was de "blijde boodschap eener nieuwe
maatschappelijke orde". Nieuwenhuis
hield zijn toehoorders voor: "Onderzoekt
dus het socialisme, bestudeert het. Het
doet een aanval op de hersenen der
menschen, welke het wil veroveren, en
daartegen zal geen verzet baten, noch van
beurs, noch van troon, noch van altaar.
Het volk gaat denken en als het ontwaakt,
is het doodsuur geslagen van het kapita
lisme. Verwezenlijkt zal dan zijn wat de
Grieksche wijsgeer noemde: "een waar
dig en gelukkig leven voor allen". Om te
eindigen met het verslag: "En wie ging
luisteren om te weten te komen wat
eigenlijk socialisme is, dien moet het ge
duizeld hebben van het zelfbewuste ge
zag, waarmede - waarschijnlijk door ge
brek aan tijd tot motiveeren - eene maat
schappelijke orde werd omvergeworpen,
welke hij vóór gisterenavond in hoofdza
ken nog voor noodzakelijk had gehou
den". Domela Nieuwenhuis had twee
maanden na zijn afscheid als dominee in
september 1879 met een rede de stoot tot
de oprichting van een Sociaal-Democ
ratische Vereeniging in zijn woonplaats
Den Haag gegeven. Al spoedig raakte hij
alom in den lande bekend.
Multatuli
We mogen rustig aannemen, dat de
voordrachten van Domela Nieuwenhuis
niet aangehoord werden door de arbei
ders voor wie ze in de eerste plaats be
doeld waren. Hetzelfde gold voor de
spreekbeurten van Multatuli in Zeeland.
"Dat er onder de arbeiders vóór de laatste
jaren van de eeuw belangstelling voor
Multatuli zou hebben bestaan is daarom
onwaarschijnlijk, omdat zij volkomen
buiten elke vorm van cultuur stonden,
niet of nauwelijks lezen of schrijven kon
den en op geen enkele wijze in de gele
genheid waren zich met de ideeën van
Multatuli vertrouwd te maken", aldus
Meertens. Van 1878 tot en met 1881 zien
we Multatuli regelmatig lezingen in Zee
land houden. Die lezingen tobden de
schrijver af, maar zij waren noodzakelijk
omdat zijn boeken nauwelijks iets op
brachten.
De Middelburgsche Courant versloeg
getrouw de voordrachten van Multatuli.
Op 29 januari 1881 zelfs op deze wijze:
"Ondanks den dikken mist, die het licht
der gaslantaarns onderschepte, waar
mede dames en heeren anders de tot
