franciscus petrus oudens, een ambitieuze stationschef in arnemuiden
82
kiesrechtbeweging en trad hier en daar
als spreker op.12) Gezien de stijl van zijn
latere geschriften is hij wellicht de auteur
van het in begin januari 1888 verschenen
'volksgeschrift' van de Propagandaclub.
Dit droeg de titel 'Wat willen de Radica
len?' en gaf een uitvoerig programma van
gewenste hervormingen in staat en
maatschappij. Natuurlijk stond algemeen
kies- en stemrecht daarbij voorop. Verder
moest de Eerste Kamer, die 'staatkundige
rem-machine' worden afgeschaft. Het la
ger onderwijs diende kosteloos en ver
plicht te zijn. Persoonlijke dienstplicht
moest voorlopig worden ingevoerd, met
als toekomstig einddoel algemene
weerplicht en afschaffing van het staande
leger. Alle verbruiksbelastingen moesten
worden vervangen door een progres
sieve inkomstenbelasting; de opbrengst
van de sterk te verhogen grondlasten zou
dienen om het privaat grondbezit te ont
eigenen. Kinderarbeid moest worden
verboden, vrouwenarbeid beperkt en de
arbeidstijd voor volwassen mannen
wettelijk worden vastgesteld.13)
Dit programma was inderdaad radicaal
en niet socialistisch. De grond zou aan de
gemeenten worden gebracht, maar er
was geen sprake van het brengen van alle
productiemiddelen aan de gemeenschap,
noch van klassenstrijd, en juistdaar lagen
de principiële verschillen tussen radica
len en socialisten.
Over de situatie in Zeeland in deze tijd is
een en ander te vinden in een serie ar
tikelen in het Groninger Weekblad, onder
de titel 'Van de Schelde-oevers'; de
auteur schreef onder het pseudoniem
Joost de Moor en behoorde kennelijk tot
de geestverwanten van de Volkspartij. Hij
schetste de armoede en de werkloosheid
onder de werklieden, maar ook de druk
van hoge pachten en zware belastingen
op de boeren. De werkdagen waren lang
en de lonen laag: boerenarbeiders ver
dienden 90 cent voor tien uur werken, de
vrouwen 45 cent voor acht uur. In Mid
delburg heerste veel weelde in de grote
woonhuizen aan de grachten en kaden,
maar Droogdok en Loskade waren voort
durend leeg, want de handel en de nijver
heid kwijnden.
Alle ellende werd door De Moor toege
schreven aan een 'monsterverbond' tus
sen liberalisme, conservatisme en kapi
talisme. De Middelburgse sociëteit Sint-
Joris was de verzamelplaats van de libe
ralen, het 'broeinest der volksverdruk
kers'. De liberale Middelburgsche
Courant noemde de mannen van de
Volkspartij een stel drijvers. De Moor
beaamde dat: we zullen drijvers blijven
tot de liberalen hun plicht tegenover het
volk nakomen.14)
De verkiezingen van 1888.
Op 6 maart 1888 vonden de eerste verkie
zingen volgens de nieuwe regeling
plaats. De Propagandaclub wilde met ei
gen candidaten meedoen in de toenmali
ge vijf Zeeuwse districten, die elk een lid
van de Tweede Kamer kozen: Middel
burg, Oostburg, Goes, Hontenisse en
Zierikzee. Het was echter niet gemakkelijk
om iemand te vinden, die bereid was de
(kansloze) candidatuur van de jonge
Volkspartij te aanvaarden. De vroegere
kopstukken van het 'Comité voor Alge
meen Kiesrecht', De Witt Hamer en Fro-
wein, bedankten ervoor. Tenslotte stelde
de club dr. J. M. Smit, kort tevoren we
gens politieke activiteit ontslagen als le
raar aan de HBS te Apeldoorn, als 'pro-
testcandidaat'. Hij kreeg in Middelburg
dertien stemmen en dat was minder dan
de Propagandaclub had verwacht.15)
Voor de liberalen was 1888 een slecht
jaar, evenzeer in Zeeland als elders. In
Goes won De Savornin Lohman met
ruime voorsprong. In Hontenisse ging het
alleen maar tussen een antirevolutionair
en een katholiek; laatstgenoemde, mr. F.
J. F. M. Walter won bij herstemming. In
Middelburg versloeg de antirevolutio
naire candidaat, de advocaat mr. C. Lu-
casse, zijn liberale tegenstander, bur
gemeester Arie Smit uit Vlissingen, ook
na herstemming. Joost de Moor ging zich
in het Groninger Weekblad te buiten aan
krasse beschuldigingen jegens Smit: hij
zou de stemgerechtigde personeelsleden
van 'De Schelde', waarvan hij de stichter
en nog steeds commissaris was, onder
druk hebben laten zetten om op hem te
stemmen!
Ook in Oostburg was een herstemming
nodig. De katholieken, wier candidaat na
de eetste ronde was afgevallen, schonken
de overwinning aan de antirevolutionaire
wethouder van Oostburg, N. Glinderman,
ten nadele van de liberale tegencan-
didaat, burgemeester mr. P. C. J. Hen-
nequin van Aardenburg. Zo verkregen de
liberalen van de vijf Zeeuwse zetels alleen
die van Zierikzee, sinds tientallen jaren
bezet door J. J. van Kerkwijk.16)
Voor de Volkspartij leek het fiasco niet
direct dodelijk. Begin 1888 wasinTerneu-
zen een nieuwe afdeling van de
kiesrechtbond opgericht. De Propagan
daclub liet de moed ook nietzakken, zoals
bleek op haar eerste jaarvergadering op 4
maart, waar het bestuur werd herkozen.
Behalve Mieremet en Oudens behoorden
hiertoe R. Platteeuw uitTerneuzen en J. J.
de Roo uit Middelburg. De laatste wist
met enkele anderen in mei de sinds de
afgang van P. A. Janssen slapende afde
ling Middelburg weer tot actie te brengen.
Voorzitter werd de wagenmaker A. M.
Hollebrands, secretaris de tim
mermansknecht J. M. de Ridder.17)
Ook Joost de Moor was nog niet geneigd
het journalistieke bijltje erbij neer te leg
gen. De liberalen waren verslagen, maar
moesten nu ook nog verpletterd worden:
een zuiver vooruitstrevende grote V olks-
partij moest in hun plaats treden en het
deed er voor De Moor niet toe of die nu
radicaal, democratisch of sociaal-democ
ratisch zou heten. Hij verdedigde ook de
merkwaardige verkiezing van Domela
Nieuwenhuis in Schoterland in herstem
ming, met de steun van de antirevolutio
nairen. De liberalen beweerden, dat de
Volkspartij 'valselijk een ongeoorloofd
bondgenootschap' met ultramontaanse
katholieken en met antirevolutionairen
had gesloten, maar De Moor verklaarde
de combinatie met een eenvoudige slag
zin: 'Reizigers vereenigen zich wel vaker
tijdelijk tegen struikroovers.'18)
Domela sprak op 2 juni 1888 in de grote
zaal van het Schuttershof in Middelburg
voor de herleefde afdeling van de
kiesrechtbond. De volgende dag sprak hij
's middags in de grote zaal van Kuypers in
Vlissingen voor de plaatselijke afdeling
van de metaalbewerkersbond en 's
avonds in Terneuzen. Ruim 1400 Zeeu
wen in totaal kwamen op die drie verga
deringen naar de grote volkstribuun
luisteren. Hij viel zowel de liberalen als de
clericalen aan en wekte op tot aansluiting
bij de Volkspartij, die het devies 'Luctor et
Emergo' ook tot het hare gemaakt had. 19)
Ook Oudens bleef in de rest van het jaar
actief. In October sprak hij voor de
kiesrechtbond in Schoondijke, Biervliet
en Zuidzande; in Biervliet werd zelfs een
afdeling opgericht. In november en de
cember viel hij de Middelburgsche
Courant aan wegens haar negatieve
commentaren op de socialistische ac
tiviteiten in Amsterdam; volgens Oudens
kweekte het blad daarmee haat en ver
bittering tegen de arbeidende klasse. Als
het dacht zo het naderend gevaar der re
volutie te kunnen bedwingen, vergiste