DE DADER DP HET KERKHOF
enige gegevens over asielrecht en kerkhoven in
laat-middeleeuws zeeland
A. P. de Klerk
Inleiding
Onze woordenschat wordt welhaast da
gelijks uitgebreid, misschien: verrijkt,
met nieuwe woorden en begrippen,
waarvan sommige een lang, en andere
een uitermate kort bestaan beschoren
lijkt. Op gezette tijden duiken er nieuwe
woorden op die zich, achteraf be
schouwd, niet in de laatste plaats onder
scheiden door het feit dat ze in hoog tem
po gemeengoed zijn geworden. Zo'n
snelle opmars beleefden in recente tijd
bijvoorbeeld begrippen als boot-vluchte
ling en kerk-Marokkaan. Opvallend ge
noeg en daarom tragisch, doch dit hier
terzijde, is dat we beide begrippen vrijwel
uitsluitend in de meervoudsvorm aantref
fen.
Het "verschijnsel" van de kerk-Marokka-
nen was voor een aantal auteurs van zeer
uiteenlopende professie aanleiding tot
(hernieuwde) bezinning op het verschijn
sel van het asielrecht. Sommigen deden
hun pennevruchten uitmonden in een vu
rig pleidooi voor eerherstel van het asiel
recht en de vrijplaats. De recente discus
sie die hierop, met name in het weekblad
Intermediair (1) volgde, vormt voor ons
de aanleiding tot de vraag welke gege
vens de bronnen ons verschaffen met be
trekking tot het asielrecht in Zeeland.
Omwille van de tijd bleef het onderzoek
beperkt tot dat -gedrukte- bronnenmate
riaal, dat ons onder ogen kwam bij de
voorbereiding van een publicatienover
de Zeeuwse dorpsvormen (2). Geen enke
le volledigheid is hierbij nagestreefd, ter
wijl de historische en rechtshistorische
"inkadering" al evenzeer achterwege
blijft. Het gevondene beperkt zich in de
tijd grotendeels tot de 15e eeuw. En wat
de geografische beperking betreft: het la
tere Zeeuws-Vlaanderen blijft goeddeels
buiten, Voorne en Goeree vallen binnen
onze beschouwing.
Het asielrecht: een algemeen kader
Het asielrecht, volgens sommigen van
pre-christelijke oorsprong, wordt wel om
schreven als: "la protection que trouve
une personne dans un lieu inviolable oü
el Ie ne peut être l'objet d'aucune mesure
de coercition" (3). De vrijplaats, het zoge
naamde "gevrijde" gebied, bestaat aan
vankelijk alleen uit het kerkgebouw, bij
uitbreiding omvat ze kerk èn kerkhof. Men
ontmoet verschillende namen voor dit
gebied; de bekendste zijn wel: immuni
teit, vrijthof, bijvang en montade. In con-
creto verschaft het asielrecht kerkelijke
bescherming aan de misdadiger die in de
kerk of op het kerkhof zijn toevlucht
neemt. Het schept de mogelijkheid van
een vergelijk, een zoen, tussen achter
volgde en achtervolger. Tegelijk beperkt
het de arrestatie-bevoegdheid van de we
reldlijke overheid (4). Verder blijkt het, zo
als we aan enkele voorbeelden zullen illu
streren, het gevaar van toenemende cri
minaliteit in zich te bergen.
Bij schending van de immuniteit, bijvoor
beeld door arrestatie, wordt de gevioleer-
de plek getroffen door "cessatio divino-
rum", dat is staking van alle eredienst, en
wordt de woonplaats van de schender ge
troffen door een interdict (5). Pas na wij
ding, waaraan de bisschop zelf, meestal
na incassering van veel geld, te pas moet
komen, kan de eredienst worden hervat.
Het ligt voor de hand, zeker gezien alle
problemen en het gevaar van uitwassen,
dat het absolute karakter van het asiel
recht in de loop der tijd wordt verzwakt.
Bepaalde categorieën van zware misda
den (zoals moord, ontsnapping na mis
daad, en ketterij) worden uitgezonderd
(6). Een concordaat van 1434 tussen Phi
lips de Goede en bisschop Rudolf van
Diepholt regelt een en ander, hoewel niet
met ieders instemming.
De wereldlijke overheid vaart een zigzag
Zoo zult gij makendat u steden
te gemoet liggen, (die) u tot
vrijsteden zullen zijn; opdat de
doodslager daarheen vliede, die
eene ziel ontwetend verslagen heeft.
En deze steden zullen u tot eene
toevlugt zijn voor den (bloed)
wreker.
Numeri 35: 11-12
koers waar het gaat om respect voor het
asielrecht. Ze treedt streng op wanneer
het geschonden wordt door particulieren.
Beduchtheid voor een interdict als gevolg
van de schending van gewijde grond
speelt dan een belangrijke rol. Minder be
zorgd is ze wanneer hogere politieke en
justitiële belangen op het spel staan.
Meestal zonder voorafgaand overleg met
de kerkelijke autoriteiten wordt dan tot
arrestatie overgegaan. Toch komt hierbij
wel enige omzichtigheid te pas, althans in
normale omstandigheden. Langdurige
bewaking van de gewijde plaats is daar
van een uiting. Ook, soms, de aanwezig-
Koudekerke: in historisch perspectief gezien weinig gelukkig is het ontbreken van enige vorm van afsluiting
van het kerkhof.
