mededelingen
95
PORTRET VAN HET
GENOOTSCHAP
VI. De verzamelingen
2. De historisch-topografische Atlas
„Zelandia Illustrata".
Zoals in de vorige aflevering gemeld ging
het Genootschap zich sinds het begin van de
19e eeuw steeds meer richten op de beoefe
ning van wetenschap in relatie tot Zeeland.
De beoefening van de geschiedenis stond
hierin centraal. Deze heroriëntatie in de
doelstellingen kwam ook tot uiting in de
verzamelingen. Oudheidkundige voorwer
pen gingen hierin een steeds belangrijker
plaats innemen. Zo groeide sinds het begin
van de 19e eeuw een bescheiden verzame
ling prenten en kaarten betreffende Zee
land. Een der eerste geschenken op dit ter
rein was een kaart betreffende de aanwassen
van Zeeland en omliggende gebieden, door
Jacob Verheije van Citters aan het Genoot
schap geschonken en door hem ten behoeve
van ambachtsheren en tiendheffers vervaar
digd. Sindsdien waren er regelmatigaanwin-
sten, vooral portretten van personen in rela
tie tot Zeeland. In 1861 kocht men uit de na
latenschap van mr. S. de Wind een verzame
ling van meer dan honderd kaarten en teke
ningen.
Het eigenlijke begin van de als „Zelandia Il
lustrata" bekend staande collectie moet ech
ter op 1863 worden gesteld. Jacob Verheije
van Citters had gedurende zijn leven een
grote verzameling kaarten, prenten en teke
ningen bijeengebracht. Na zijn overlijden
was deze blijven liggen op de zolders van
kasteel Popkensburg. Na het overlijden van
zijn zoon besloten de erfgenamen evenwel
tot afbraak van dit kasteel. Ingevolge een
testamentaire bepaling werd nu de verzame
ling van Verheije van Citters aan het Ge
nootschap aangeboden voor de som van
f 1200,-. In korte tijd werd dit bedrag bijeen
gebracht door de directeuren van het Ge
nootschap, dat daarmee in het bezit kwam
van een zeer unieke collectie van meer dan
3000 prenten en tekeningen betreffende
Zeeland, die op zich weer was samengesteld
uit sinds de 17e eeuw opgebouwde verzame
lingen en familiebezit van Verheije van Cit
ters.
Van deze aankoop ging een enorme stimu
lans uit: men ging zich nu toeleggen op het
systematisch completeren van de verzame
ling waardoor veel van het toen nog rijkelijk
op veilingen circulerende materiaal werd
veilig gesteld. Ook waren er sindsdien nog
belangrijke uitbreidingen: de collectie Ehr-
lich in 1864 en het Zeeuwse materiaal van de
in 1903 opgeheven Teekenacademie te Mid
delburg, dat meer dan 400 tekeningen om
vatte.
Door deze actieve en systematische aanvul
ling groeide de verzameling tot circa 10.000
objecten heden ten dage en is daarmee de be
langrijkste bron voor degenen die zich bezig
houden met de historische topografie van
Zeeland. De Zelandia Illustrata is vooral
toegankelijk geworden door het catalogise-
ringswerk van dr. W. S. Unger. Aanvanke
lijk was een catalogus samengesteld door
mr. M. F. Lantsheer, F. Nagtglas en dr. A. A.
Fokker die echter door het ontbreken van
een nummering en door de onsystemati
sche opzet in de praktijk niet voldeed. Un
ger stelde in de periode waarin hij conserva
tor was van de Atlas een nieuwe catalogus
samen, die thans nog als ingang op de verza
meling fungeert.
In de beheersvorm van de Atlas traden in de
loop van de tijd de nodige veranderingen
op. Aan het einde van de vorige eeuw kwa
men het Rijksarchief in Zeeland en de Pro
vinciale Bibliotheek tot grotere bloei en
konden zij het Genootschap het beheer
voor onderdelen van de verzamelingen aan
bieden. Dit leidde in 1914 tot deponering
van de gedrukte kaarten in de Bibliotheek,
terwijl de getekende kaarten aan het Rij ksar-
chief werden afgestaan. Dr. Unger wist deze
betreurenswaardige splitsing in 1919 voor
wat betreft de gedrukte kaarten weer onge
daan te maken. De getekende kaarten ble
ven echter in het Rijksarchief en gingen
daar, met uitzondering van de grote forma
ten, bij de ramp van 1940 verloren.
In 1961 kwam de Atlas in beheer bij de toen
opgerichte Zeeuwse Museumstichting.
Door gebrek aan accommodatie besloot de
ze in 1977 tot teruggave van het bruikleen,
waarop het Genootschap besloot tot depo
nering bij het Rijksarchief in Zeeland. Dit
werd tevens het startpunt voor een nieuw
beleid met betrekking tot de Zelandia Il
lustrata. Er werd een adviescommissie in
gesteld, voor aankoop werd een begrotings
post ingevoerd terwijl ook reproductie
rechten voortaan aan de Atlas ten goede
komen. Ingevolge het beleidsplan zal weer
een conservator worden aangesteld, bijge
staan door subconservatores, wier belang
rijkste taak zal zijn de acquisitie ten behoe
ve van de Atlas. Op deze wijze bouwt het
Genootschap voort aan één der belangrijk
ste cultuurhistorische verzamelingen die het
onder zijn hoede heeft.
Jacob Verheije van Citters met gezin (1 753-1 823), grondlegger van de Zelandia Illustrata.
