WAT IS HIER AL TE VERBETEREN!
HET GANTSCHE SCHOOLWEZEN!
A-B
E K
a fc c b cf t) i j li t m n
0 j? jr u 3.
a"b c d e fg li ij k 1 m 11
o c£ r s f t 11 v -w xjz.
L. F. van Drie
IETS OVER HET ONDERWIJS,
INZONDERHEID IN DE MOE
DERTAAL OMSTREEKS 1800
EN
EEN PRIJSVRAAG VAN HET
ZEEUWSCH GENOOTSCHAP
Een inleiding
Het Nederlandse onderwijsstelsel heeft
tot halverwege de 20e eeuw in hoofdza
ken de vorm die in het midden van de
19e eeuw ontwikkeld is. Noch de structu
ren, noch de doelgroepen, noch de vak
ken zijn in essentie gewijzigd. De periode
die aan die eeuw van organisatie en con
solidatie voorafgaat - van ruwweg 1770
tot 1850 - daarentegen kenmerkt zich
door ongestructureerde, maar daarom
niet minder idealistische pogingen tot
een zekere vorm van geregeld onderwijs
te geraken. Ook de voor de 18e en begin
19e eeuw zo typerende geleerde genoot
schappen gaan het onderwijzen der
jeugd tot een wisselend voorwerp van
zorg beschouwen. Het Zeeuwsch Ge
nootschap der Wetenschappen vormt
hierop geen uitzondering. Ook de vorm
waarin de zorg zich uit, voegt zich naar
de gangbare: de prijsvraag. In het vol
gende wordt, zonder gedetailleerd in te
gaan op de geschiedenis van het onder
wijs in het algemeen, het onderwijs in de
moedertaal in het bijzonder, zonder al te
zeer de geschiedenis van het genoot
schap erbij te betrekken, de prijsvraag
van het Zeeuwsch Genootschap wat na
der bekeken. Eerst iets over de toestan
den in en buiten de klas aan het eind van
de 18e eeuw, toen het onderwijsveld
nog een akker was.
Een kader
Vernietigende oordelen bestaan er over
het culturele peil in de republiek in de
laatste decennia van de 18e eeuw. En
daargelaten of die wel of nietterechtzijn,
van geregeld onderwijs was nauwelijks
sprake. Wie de opvattingen over onder
wijs en opvoeding nagaat, krijgt het ge
voel dat alleen de rijkeluiskinderen
waard zijn iets te leren. En dat is type
rend: de Verlichting heeft- het is bekend
- uitzonderlijke belangstelling voor de
ontwikkeling van mens en mensenkind,
maarzo'n kind heeft dan wel wat meege
kregen, moet om zo te zeggen voor een
kwartje geboren zijn. Geen volksonder
wijs, geen school voor de massa. Ratio
nalistische ideeën met een snufje
romantiek op maat aan de mindere man
aangereikt, is veelal nog een onredelijk
denkbeeld. Trouwens Rousseau's Emile
werd door onze voorvaderen nog in
1762 verboden. Maar het schijnt dat de
wending in de belangstelling zich dan
wel aankondigt.
Vele uit het Duits vertaalde geschriften
zien het licht: Plan van philantropische
opvoeding (1777), Kleine Zielkunde voor
kinderen (1782), Beknopte Zedeleer voor
kinderen van beschaafde lieden (1795),
een Raadgever voor de onbedreven
jeugd, en vele andere. Campe, Moritz,
Salzmann, en vooral Pestalozzi - dat
worden o.m. degenen die de heroriënte
ring vorm geven. Van dit op filantropi
sche leest geschoeide onderwijs valt no
ta te nemen in de voor die tijd zo typeren
de spectatoriale geschriften en in de ver
handelingen onzer genootschappen.
Niet onbekend, maar blijvend leerzaam
is wat 'De Menschenvriend' schreef over
het leven op een school ten platten lande
omstreeks 1788. Met 'lamentabel ge
teem' wordt het morgengebed gebeden,
waarbij in plaats van de vereiste eerbied,
VADERLANDS CH
TO O It 13 X
NEDERXiANDSCHE JEUGD.
de jeugd platvloers gedrag vertoont, dat
overgaat in hels lawaai als het 'amen, ja
amen' klinkt. Tijd om aan te vangen met
het spellen der woorden; ieder voor zich
levert een bijdrage tot de kakofonie.
- Dan de Meester zegt: amen, ja, amen!
- Hoedjens op! - Welk een schrikbaar
end geluid! Alle monden gaan te gelyk
open, - e-n en, d-a-t dat - Jan, Piet,
Klaas, en meer anderen lopen te gelyk
naar den houten stoel en roepen: Mees
ter een pen! terwyl ieder een duit neder-
legt. - Zagt... Klaas, de zoon van een
Schepen, klaagt: - "Meester zwarte Dirk
heeft my voor de neus gestompt!" - de
Monarch grypt de bullepees, zet twee
gespalkte blikken, en roept met eene
donderende stem: Dirk! Loedert kom
hier! - Dirk wil zich verontschuldigen,
maar de knaap leeft van de armenkas, en
dus wordt hy niet gehoord; de Meester
grypt hem in zyne hairen, rost hem op
eene onbarmhartige wyze, en zendt hem
met een blaauwen rug onder het faveur
van eenige oorvygen weder naar zyne
plaats. Alles is onder deze rechtspleging
in rep en roer, - de Schoolvoogd verheft
zyne stem, en de verwarde leerdeun be-
AMSTERDAM
BY "vr. HOI,TROP. 1781.
<0 Ex CtlPlPjtp.
AB CD ET GHIJKLMN
OP QRSTUWXY Z.
al c d cfg li ij kim n op q r sft u v -wx yz.
ABCDEFGHIJKJL MN OF QF .9 TUVWJC J'Z
a /od f(//u//c ó'm tl op q zv/it u v wj? u z
«7 7 s
.PSB GFDS&ÓMff 'YXJ5SJ6CI PFF^tPtTVyWCCQ/Z.
