„een grootsch aandeel in ons hart": franklin roosevelt en nederland 190
beseften de scherpzinnigsten onder ons dat de Verenigde Sta
ten nu, eind jaren '30, inderdaad het enige overgebleven land
waren in staat - en naar men hoopte bereid - om de Westerse
beschaving voor ondergang en vernietiging te behoeden. Door
de loop der gebeurtenissen veranderde Roosevelt van een op
merkelijk Amerikaans politicus in een cruciaal figuur in de we
reldgeschiedenis, een ware deus ex machina, een verlosser. Die
rol was hem op het lijf geschreven. Het besef drong tot ons door
dat zijn New Deal de redding van de Amerikaanse democratie
was geweest - nu moest Amerika óns redden. Er ontstonden
nieuwe machtsverhoudingen met het Amerika van Roosevelt
plotseling in de rol van verdediger van alle waarden die ons dier
baar waren.
Pas na Pearl Harbor kon Roosevelt werkelijk aan onze smeekbe
den gehoor geven - de Japanners hadden nietalleen deAmeri-
kaanse vloot, maar ook het Amerikaans isolation isme tot zinken
gebracht. In die wanhopige oorlogsjaren gaf F.D.R. ons de
moed vol te houden. Wij worstelden om aan onze onderdruk
king te ontkomen, maar zonder zijn leiderschap zouden we
geen schijn van kans hebben gehad. Zoals de Brise filosoof
Isaiah Berlin het zo onvergelijkelijk zei: „In de ogen van het arme
en ongelukkige Europa leek hij een soort goedertieren halfgod,
die als enige hen tenslotte zou kunnen redden."
En gered heeft hij ons stellig. Onze gevoelens van dankbaarheid
jegens hem en jegens de natie die hij leidde, kenden geen gren
zen. Er zijn maar weinig Amerikaanse presidenten aan wie een
Nederlands gedicht is gewijd. In deze eeuw is Roosevelt zelfs de
enige geweest (en eerlijk gezegd zie ik nog niet veel nieuwe
kandidaten aan de horizon). In 1 945 schreef onze grote Neder
landse auteur Adriaan Roland Holst ter herinnering aan Franklin
Roosevelt een gedichtwaaruit ik hier de volgende regels zou
willen citeren:
Hem nam de Dood eer wij hem danken konden
voor wat er ons aan leven overschoot
na vijfjaar sterven, want hem nam de Dood
toen hier de eer/oozen nog gewapend stonden,
die in deze eeuw van bloedend avondrood
ten tweeden male Europa's menschdom schonden.
Maar niet nam hem de Dood eer hij op aarde
zijn grootsch aandeel verdiend had in ons hart
In de jaren volgend op zijn dood in april 1 945 - vlak voor het
eind van de oorlog in Europa - werden straten naar hem ge
noemd en werden er in Holland vele boeken over hem gepubli
ceerd. Dit waren, tussen haakjes, vrijwel allemaal vertalingen:
de memoires van Frances Perkins en Grace Tully, het klassieke
Roosevelt and Hopkinsvan Robert Sherwood, Rooseve It in retro
spect van John Gunther en natuurlijk de autobiografie van Elea
nor Roosevelt - Eleanor Roosevelt die na 1 945 zoveel gedaan
heeftom de ideeën van F.D.R. levendig te houden en die, ook in
Nederland, vele bewonderaars had. (Het zou misschien een
goed idee zijn om het geplande studiecentrum hier in Middel
burg het Franklin en Eleanor Roosevelt Studiecentrum te noe
men.)
Franklin Roosevelt behield tot ongeveer het begin van de jaren
vijftig voor ons zijn grote betekenis. We bleven Amerika met zijn
persoon vereenzelvigen. In 1 949 werd in Nederland een Gallup
opinie-onderzoek gehouden, waarbij kinderen tussen 6 en 14
jaar de vraag gesteld werd: „Wie is de grootste man of vrouw
die ooit geleefd heeft?" Roosevelt kwam vlak achter Willem de
Zwijger, maar vóór Napoleon uit de bus!
Een reactie was onvermijdelijk. Historici trachten te bewijzen
dat zelfs deze halfgod lemen voeten had. Bovendien vonden er
in de jaren vijftig verwarrende gebeurtenissen plaats in en met
de Verenigde Staten en met het beeld dat wij hierin Nederland
van Amerika hadden. De herinnering aan F.D.R. werd overscha
duwd door het McCarthyisme, een Koude Oorlog die zich over
de hele wereld uitbreidde, en door het in Amerika voortwoeke
rende racisme. We ontdekten een andere, minder positieve
kant van onze bevrijders. Wij kregen soms het ongemakkelijke
gevoel dat zij ons als beschikkers van ons lot te na kwamen. In
macht aan hen inferieur, beschouwden wij onszelf graag supe
rieur aan hen waar het ging om cultuur. De oude clichés van het
Amerikaans materialisme en gebrek aan diepgang werden
weer opgediept en afgestoft. En met critici als Adlai Stevenson
en Arthur Schlesinger Jr. vroegen wij ons af, of het Amerika van
de jaren vijftig niet het zicht verloor op zijn nationale en interna
tionale doelstellingen. Toen betrok John F. Kennedy hetWitte
Huis en konden wij ons weer voluit identificeren met een Ameri
kaanse president. Met zijn dood werd iets subtiels vernietigd.
Het past mij nauwelijks hier te suggereren dat geen president
na hem er meer in is geslaagd die wond te helen-om complexe
zaken te vereenvoudigen. Voorde meesten van ons bleef John
Kennedy wat Teddy Roosevelt voor onze grootouders geweest
was: het prototype van de Amerikaanse held. En komt dat niet
omdat hij begreep dat er uit Roosevelts Four Freedoms logi
scherwijs een vijfde voortvloeide, namelijk: vrijwaring van ver
veling?
Toen de economische omstandigheden aan het eind van de ja
ren zeventig verslechterden en de vorm van een crisis dreigden
aan te nemen, moest dat wel leiden tot een hernieuwde discus
sie over de beteken is van Franklin Roosevelt. Nu vieren wij in dit
jaar 1 982 zijn honderdste geboortedag. Overal klaagt men over
het gebrek aan grote leiders, leiders die niet alleen moedig de
strijd met economische problemen aanbinden, maar leiders die
ons opbeuren en ons het gevoel geven dat we geen pas op de
plaats maken of achteruitgaan, maar dat we deel uitmaken van:
„democratieën in opmars". De tijd schijnt gekomen om het niet
bij een oppervlakkige herdenking van Franklin Roosevelt te la
ten. Tijdens het 'rendez-vous with destiny' van zijn generatie,
heeft hij zijn geloof behouden. Een halfgod was hij niet, verre
van dat, maar hij heeft het politieke métier tot een vernuftige
kunstvorm verheven; en de mogelijkheden en paradoxen der
macht hebben in zijn carrière op treffende wijze gestalte gekre
gen. Hij vertegenwoordigde ongetwijfeld het beste van wat in
het Amerikaanse leven te vinden was en is. Dat beste van Ameri
ka waardoor het - naar we blijven hopen - meer is dan een land,
meer dan een staat, maareen geestesgesteldheid, een „be
zieling van het hart". Deze bezieling van het hart - en van de
geest - gevoelen wij nog steeds, wanneer wij ons verdiepen in
Roosevelts stijl, menselijkheid en ook zijn idealisme, tegen de
verdrukking in.
Daarom behoort Franklin Delano Roosevelt ons allen toe, Ne
derlanders én Amerikanen. Hij is teruggekeerd naar Nederland,
het land van zijn voorouders, naar Zeeland. En wij allen be
schouwen het als een eer hem voor immer rechtte geven op dat
„grootsch aandeel in ons hart", dat hij zo bij uitstek verdient.
