de overgang van axel, een herwaardering van de gebeurtenissen tussen 1565 en 1590
171
Hij kan het evenwel op het einde van zijn
rede niet nalaten zich in superlatieven
uit te laten over de zo kostbaar verwor
ven vrijheid, over de heldendaad van de
grote zoon uit het Oranjehuis. Hij besluit
zijn rede als volgt:
Zoo staan wij eerbiedig voor H.M.
Wi/helmina van Nassaue en zweren
haar Huis trouw, gelijk een edei volk
betaamt!
ZEEUWSCH-VLAANDEREN VOOR
UIT EN AXEL BIJZONDERLIJK!
EXCELSIOR
Een rede met een politiek-getinte epi
loog, een pleidooi voor het Nederlands
natiebesef met als onverwoestbare rots
in de branding het Oranjehuis. Niet on
gebruikelijk overigensvoordejaren der
tig van deze eeuw.
Het zo sterk benadrukte vrijheidsaspect
onderken ik, wanneer men daaronder de
gewetensvrijheid verstaat en niet de
moderne betekenis van het woord. Voor
katholieken was er geen mogelijkheid
godsdienstoefeningen te houden, bo
vendien was er voor hen geen plaats
weggelegd in de locale overheden, het
vrijheidsaspect in politiek opzicht is
door vroegere auteurs schromelijk over
dreven en uit zijn context gerukt. De cen
trale regering te Brussel was juist Axel
en naburen vrijwel steeds gunstig ge
zind, met name in verband met polder
zaken, met de unie van 1565 enz. In
plaats van het vorstelijk centralisme
kwamen de directieven nu uit Middel
burg en uit Den Haag. Beschouwd als
veroverd gebied, ge- en misbruikt als
springplank en schild, degenereerde
Axel tot een omgebouwde bastions
plaats, waar het voor gewone burgers
onplezierig moet zijn geweest om te wo
nen en die voor soldaten spreekwoorde
lijk werd voor verveling.
Axel bood in 1 586 en zo 'n halve eeuw
erna een troosteloos beeld in vrijwel al
lerlei opzicht: rondom in het zoute water
met enkele kleine polders nog met veel
moeite ten behoeve van het fort droog-
gehouden, afgesneden van haar histori
sche achterland de Vier Ambachten en
Vlaanderen, de oorspronkelijke bevol
king verdwenen en wat er nog van over
bleef oveheerst door een nieuwe voor
namelijk uit het noorden afkomstige eli
te, waarom dan toch die euforie bij de
herdenking in 1636, in 1686 en in
1786? Dit waren de nakomelingen van
de nieuwe elite, zij hadden alle reden tot
dankbaarheid en feest. Het klinkt echter
wel wrang te moeten constateren, dat
burgemeester Paulus in 1 786 meent te
moeten spreken over de zoete en zagte
regeering van onzen staatw), als men
daarbij bedenkt dat hij met zijn zoon Pie-
ter Paulus tot de belangrijkste patriotten
hebben behoort, die tijdens de Franse
Tijd die zoete en zagte regeering volledig
hebben doen veranderen, (volgens me
dedeling van dhr. W. E. M. Bauwens was
vader Paulus net zo'n groot patriot als
zijn later zo beroemd geworden zoon
Pieter).
Alles is echter relatief, want het trooste
loze beeld uit 1 586, de bijna ondergang
van Axel vormde juist de basisvoor haar
herrijzing tijdens de eeuwen erna. Een
nieuwe, tamelijk homogene bevolking
heeft hier noest aan gewerkt, eeuw in
eeuw uit. Een nieuw en rijk polderland
schap werd op de zee heroverd, nieuwe
dorpen en een nieuwe stad kwamen tot
stand.
Wij, als nakomelingen van de toenmali
ge nieuwe elite, kunnen hier trots op zijn.
De banden met het historische achter
land zijn niet meer zo innig als die van
vóór 1586, maar aan de dag van van
daag heel wat beter dan tijdens de de
cennia vlak né 1 586.
Verantwoording
Dank is verschuldigd aan dr. S. Groenveld voor zijn
waardevolle opmerkingen bij het tot stand komen
van dit artikel.
In overleg met de redactie is een uitgebreid notenap
paraat en een ruime literatuuropgave achterwege
gelaten, zodat een en ander zich beperkt tot de vol
gende verwijzingen.
Scharp, J., Geschiedenis en Costumen van Axel,
Middelburg 1 786, 3 din. Dieleman, P., De vero
vering van Axel door prins Maurits in 1586. En
de onmiddellijk daaraan voorafgaande tijd. Ter-
neuzen z.d., p.p. 1 -2.
2). Kraker, A. M. J. de, Stedelijk Bestuur in over
gang. Een onderzoek naar het functioneren van
de magistraat van Axel en Terneuzen tussen
1565 en 1590. (doctoraalscriptie Utrecht
1 978, ongepublic.). Zie steeds de inleiding van
de hoofdstukken I. tot en met VII.
3). Kraker, A. M. J. de. De woelingen der Watergeu
zen in het Vlaamse kustgebied. Een onderzoek
naar hun akties in de Vier Ambachten en de ge
volgen daarvan tussen 1572 en 1576, in: Jaar-
boek v. d. Oudheidk. Kring „De Vier Ambach
ten", jaarg. 1980/81, pp. 67-187. Zie hierin
met name de literatuuropgave en het overzicht
van de geraadpleegde archivalia.
A). Despretz, A., De instauratie der Gentse Calvinis
tische Republiek (1577-1579), in: Hand. d.
Maats. v. Geschied, en Oudheidk. te Gent, N.R.,
dl. XVII, 1963, pp. 1 19-229.
5). Gementearchief Axel, 1 7, nr. 3, brief d.d. 5 sept.
1578.
6). Stadsarchief Gent, Ontvangen Brieven, reeks 2,
nr. 2, f° 43. d.d. 22 mei 1 579.
7). Kraker, Stedelijk Bestuur in overgang, a.w.,
hfdst. II, III en IV.
8). Zie hiervoor noot 5.
9). Stadsarchief Gent, Keure ontvangen brieven,
reeks 2, nr. 8, d.d. 20 januari 1583, Joos Triest
uit Hulst aan de Gentse magistraat.
,0). Ibid., d.d. 22 januari 1 583, commissaris Lucas
Mayart uit Axel aan de Gentse magistraat.
11Ibid., reeks 2, nr. 1 0, d.d. 6 juli 1 583, de Axelse
magistraat aan die te Gent.
'2). Ibid., Geschreven brieven Keure 1 583, reeks 3,
nr. 1d.d. 1 7 oktober 1 583 aan de Vier Am
bachten, Land van Waas, Dendermonde en
Beveren.
,3). Ibid.. Brieven van 18 en 26 oktober 1583,
Schepenen van de Keure aan Hulst.
,4). Ibid., Ontvangen Brieven, reeks 2, nr. 11. d.d.
27 oktober 1 583, Servaes van Steelandt aan de
Schepenen van de Keure.
,5). Ibid., brief d.d. 29 oktober 1583 uit Dender
monde aan de Schepenen van de Keure.
I6). Samenvatting van een gedeelte van mijn voor
dracht (ongepubl.) „Waas en buur in water en
vuur" gehouden op 24 januari 1 986 op kasteel
Cortewalle (Beveren).
,7). Stadsarchief Gent, Keure Ontvangen Brieven,
reeks 2, nr. 1 4, brief d.d. 5 juni 1 583 uit Axel
aan de magistraat te Gent.
,8). Ibid., brief d.d. 10 juli uit Sas van Gent van
Rodriguez de Oljuarey(?) aan de magistraat van
Gent.
19). Ibid., brief d.d. 1 7 juli 1 586 uit Waasmunster.
2°). Ibid., brieven d.d. 31 juli uit Zuiddorpe, 10
augustus uit Stekene, 27 augustus uit Stekene,
allen van Servaes van Steelandt aan de Gentse
magistraat.
2'). De gevolgen op bestuurlijk vlak, zie Kraker,
Stedelijk Bestuur in overgang, a.w., hoofdst. V.
tot en met VII.
22). Fonds Ter Haghen, in: de Kliniek van Maria
Middelares (St. Denijs Westrem) hiervan VIII-
14, VI11-1 8 (1578) en VIII-29 (1584).
23). Rijksarchief Zeeland, Staten van Zeel., nr. 1 625,
f° 255, d.d. 6 aug. 1588 Conditiën ende voor-
waerde waerop men zoude coopen, het stad-
thuys van Axeleende het kercxken van het
Godthuijs
24). Informaties d.d. 5 februari en 11 maart 1587
(in: Rijksarchief van Kortrijk, fonds O.L.Vr., on-
geclasseerd gedeelte).
25). Scharp, a.w., deel I, p. XVII.
28). Ibid., pp. 126-127.
27). Wesseling, a.w., pp. 97-99.
28). Scharp, a.w., deel I, p. XIX.
