DE OVERGANG VAN AXEL, EEN HERWAARDERING
VAN DE GEBEURTENISSEN TUSSEN 1565 EN 1590
Drs. A. M. J. de Kraker
1. Inleiding
Dit jaar is het 400 jaar geleden, dat Axel
door Staatse troepen werd veroverd en
definitief tot de Noordelijke Nederlan
den - de latere Republiek derZeven Ver
enigde Nederlanden - ging behoren.
Om dit heugelijke feit te herdenken heb
ik op uitnodiging van het Axelse ge
meentebestuur op 3 juli j.l. een lezing
gehouden, waarvan dit artikel een be
werking is.
Reeds bij eerdere gelegenheden werden
er feestredes gehouden en/of zagen pu
blicaties over 1 586 het licht, waaronder
die van ds. Ratel in 1686, ds. Scharp
in 1786 en P. Dieleman in 1936'). Hun
verhaal benadrukte sterk de religieuze-
en militaire kant van het gebeuren. Die
leman betrok in zijn jubileumrede ook
nog enigszins bestuurlijke aspecten,
maar J. J. Wesseling inzijn Geschiedenis
van Axe/(1966) vervalt praktisch weer
volledig in de politiek-religieus-militaire
traditie. Aan het eind kom ik hier nog op
terug.
Anno 1 986 wil ik de accenten leggen op
de mijns inziens vergeten, met opzet
verzwegen ofwel de aan de latere tijdge
noten onbekend gebleven facetten van
de periode 1 565 tot 1 590. Dit verklaart
tevens de titel van onderhavig artikel:
DE OVERGANG VAN AXEL, EEN HER
WAARDERING VAN DE GEBEURTENIS
SEN TUSSEN 1 565 EN 1 590. Sterk ge
baseerd op de bronnen die de tijdgenoot
uit die periode ons nagelaten heeft, vnl.
diplomatieke correspondenties, zowel
van Spaanse- als van Staatse zijde,
haast ik mij wel daarbij op te merken, dat
ik geen aanspraak maak op volledigheid.
Eerst schets ik een beeld van het Axel
anno 1 565, het historisch-geografische
kader, de sociaal-economische verhou
dingen en het bestuur tot ca. 1 572. Ver
volgens passeren de gebeurtenissen
vanaf 1572 spelend de revue, waarbij
stil gestaan wordt bij: de acties van de
Watergeuzen in en nabij Axel, de calvi
nistische machtsovername, de reconci
liatie in 1 583, de militaire inundaties en
tenslotte bij de overgang zelf. Na deze
„histoire événementielle", maken we de
balans op van de gevolgen van de over
gang na 1 586 en tenslotte confronteren
we onze bevindingen met de meningen
van de hierboven genoemde personen.
2. AXEL AAN DE VOORAVOND VAN
EEN BEWOGEN TIJD?)
2.1. Het historisch-geografische ka
der.
Axel is niet los te denken van zijn omge
ving: het Axelambacht. Sedert 1565 is
de stad in administratief- en juridisch
opzicht met het ambacht één geworden.
Het Axelambacht kunnen we geogra
fisch in tweeën verdelen. In het westen
en noorden het kleiige poldergebied met
zijn vele broze zeedijken, waar een kon-
stant gevecht wordt geleverd met het
opdringende zeewater van Braakman en
Honte. In het zuiden en zuidoosten tref
fen we het verveende of gemoerde ge
deelte van het ambacht aan. In dit ge
bied werd door de turfwinning het
grondniveau gestadig verlaagd. Hierin
lagen midden zestiende eeuw al vele uit-
gemoerde gronden, die men woestinen
noemde.
Dit geografische kader in het noorden
begrensd door de Honte, in het westen
door de Braakman, liep in het noordwe
sten verder in het poldergebied bij Ter-
neuzen: het „Quartier van Neusen", ter
wijl in het oosten het polder- annex
moergebied aansloot bij de polder- en
moerasgebieden van Hulsterambacht.
In het zuiden ging het moer- of veenge
bied over in de wat hoger gelegen gron
den van Wachtebeke, Moerbeke en Ste-
kene. Het Axelambacht werd nog door
kruist door een vaart die in Terneuzen
begon en via Axel naar Overslag liep.
Deze Westvaart, die tussen Axel en
Overslag Oostvaart werd genoemd, stel
de weinig meer voor dan wat wij zouden
noemen een moddersloot.
2.2. Het economische-en sociale ka
der.
De stad Axel vormde met het omringen
de polder- en moergebied een economi
sche eenheid. Landbouw- en veeteelt-
produkten werden op de Axelse week
en jaarmarkten aangevoerd, verhan
deld, en deels geconsumeerd. Ander
zijds leverden de ambachtslieden van de
stad het omringend gebied de belang
rijkste benodigdheden en fungeerde
Axel ook als dienstencentrum.
Axel als stad van de zoutziederij en zout
handelaren was midden zestiende eeuw
goeddeels historie. De stad had toen
Zeer gechargeerde voorstelling van de aanval op Axel in 1 586. Links te paard Son Ex.ce Maurits, rechts Milord
Sidney.