was zoutelande een stad?
150
dige Noordstraat en Langestraat met
haaks daarop eveneens onderling para-
lelie Smidsstraat en Timmermansstraat
suggereren een planmatige opzet als in
de nieuw gestichte steden. Alles loopt
noord-zuid en oost-west, en de uite
raard oost-west staande kerk past keu
rig in dit patroon. Met een beetje goede
wil zijn er nabij de kerk nog 3 ongeveer
noord-zuid lopende straten te zien, na
melijk de oostkant en de westkant van
het om de kerk gelegen plein dat tegen
woordig Willebrordusplein heet, en nog
westelijker een tegen het duin gedrukt
straatje dat met een S-bocht overgaat in
de weg naar Westkapelle. Die versprin
ging zal wel hieruit te verklaren zijn dat
men vroeger de kustplaatsen beter te
gen de opdringende zee en het verstui
vende duin verdedigde dan kustgedeel-
ten waar alleen maar landerijen achter
lagen. Het is dus geen wonder dat Vlis-
singen, Veere, Westkapelle èn Zoutelan
de enigszins in zee uitspringen, en dat de
bebouwde kom van Zoutelande als het
ware een deuk maakt in de binnenrand
van de duinen. Typisch is dat de westelij
ke rooilijn van de Smidsstraat en de oos
telijke rooilijn van de Timmermansstraat
zich over de Langestraat heen precies
voortzetten in kavelgrenzen aan de zuid
kant van die straat. Dit wijst er mijns in
ziens op dat de zuidelijke einden van
Smids- en Timmermansstraat onder de
duinen moeten zijn verdwenen, wat
klopt met de vele berichten over om
vangrijke kustafslag, stuivende duinen
en het aan de zeezijde terugvinden van
plaveisels en funderingen. Merkwaardig
is ook nog dat zich in de beide verkave-
lingsblokken tussen Smidsstraat/Mo
lenweg en Timmermansstraat een dui
delijke noord-zuid-middellijn aftekent.
Ook dit lijkt meer op planmatige opzet
dan op spontane groei, waarbij te be
denken valt dat verkavelingspatronen
veel langer meegaan dan de gebouwen
die er op staan.
Ook Westkapelle heeft zoals gezegd een
opvallend rechthoekig stratenpatroon.
Baart (p. 3/5) zocht als oorzaak hiervan
de teruggang van de kust. Ik zou me in
derdaad kunnen voorstellen dat men in
zo'n situatie de vlak aan zee verloren ge-
gane gebouwen landinwaarts herbouwt
volgens een meer rationele verkaveling,
met andere woorden dat het dambord-
of rasterpatroon niet vanaf het begin van
de woonkern heef^bestaan maar later
tot stand is gekomen. Ik geloof echter
niet dat dit zich ook in Zoutelande heeft
voorgedaan. Volgens de Encyclopedie
van Zeeland is namelijk de parochie
omstreeks 1275 gesticht en zitten er in
de kerktoren laat 1 3e-eeuwse fragmen
ten 5). Dit houdt in dat de kerk nog steeds
op zijn oorspronkelijke plaats staat, dit
in tegenstelling tot die van Westkapelle
die in de 1 5e eeuw ver landinwaarts is
verplaatst. Het stratenpatroon waar de
Zoutelandse kerk zo logisch in past kan
mijns inziens moeilijk jonger dan de 1 3e
eeuw zijn, want anders zou de enige pa
rochiekerk in eerste aanleg buiten de
woonkern zijn gebouwd, wat heel onge
bruikelijk zou zijn geweest. Op het be
kende midden 1 6e-eeuwse panorama
van Walcheren van Van den Wijngaer-
de, waarvan vooral in de uitvoerig gete
kende kustplaatsen veel details contro
leerbaar juist zijn6), zien we (zie 1efoto)
Zoutelande afgebeeld met een compac
te, stads aandoende bebouwing. De kerk
is nog 2-schepig, en ten noorden ervan
is weinig of geen bebouwing te zien. Al
met al vermoed ik dat het nu nog be
staande stukje Zoutelands „raster" het
grotendeels onverplaatste restant is van
de rationele opzet uit de begintijd. De
achteruitgang van de kust en de econo
mische neergang van de woonkern zijn
blijkbaar zó gelijk op gegaan dat aan
omvangrijke verschuiving landinwaarts
van de bebouwde kom kennelijk geen
behoefte bestond.
Men zou zich kunnen afvragen of het
Gezicht op het dorp van het duin af, 1 865 (aquarel A. H. Bakhuyzen, RAZ, Zelandia lllustrata II 1 338|.