de commercie compagnie als inrichting tot herstel en vervaardiging van ijzeren vaartuigen,
stoomtoestellen en andere werktuigen (1871-1888) 30
ling te Arnhem. De wedstrijd is niet echt
een succes voor de Commercie Com
pagnie. Volgens het juryrapport bestaat
er tussen de vier Nederlandse inzendin
gen die een vergelijkbaar systeem heb
ben en alle ingericht zijn op natte kleibe-
reiding wat betreft eindprodukt en pro-
duktievermogen weinig verschil. Op
grond van soliditeit van constructie
wordt de medaille in deze categorie toe
gekend aan de fa. Walker, Stronck &van
Delden te Rotterdam50). De deelname
aan de wedstrijd levert op een andere
manier wel direct resultaat op doordat
de steenfabrikant P. Hasselo een tech
nische aanwijzing voor een verbetering
in het systeem aan de hand doet. Hij
ontvangt hiervoor een beloning van
f 300,-s').
Het gemeenteverslag van Middelburg
over 1 881 vermeldt dat er dat jaar een
achttal verbeterde steenvormmachines
met drijfwerk zijn gereed gekomen, be
stemd voor zowel aandrijving met een
paard als voor stoomkracht57). Het jaar
daarop noteert het verslag een vrij groot
aantal bestellingen op steenvormmachi
nes58). In 1884 ontwikkelt het bedrijf
een nieuwe machine voor het vervaardi
gen van pannen, pottebuizen, trottoirte
gels en plavuizen 54). Vermoedelijk is de
ze machine in samenwerking met J. Fak
Brouwer tot stand gekomen. Deze start
het jaar daarop met de produktie van
pannen en trottoirtegels55). In 1880
heeft de Commercie Compagnie al een
panvormmachine op voorraad, die zes
jaar in het magazijn blijft staan. Wellicht
dat het hierom een prototype gaat55). In
1885 is nog sprake van een kleiwals
voor J. Fak Brouwer57).
Hoe de verwerving van de opdrachten
voor de steenvormmachine in zijn werk
ging is uit het beschikbare archiefmate
riaal niet geheel te achterhalen. Een van
de manieren zijn de advertenties in de
nederlandsche Gids van aanbestedin
gen, die daarin vanaf circa 1 879 tot half
1886 wekelijks verschijnen. Daarnaast
werd bijvoorbeeld ook nog geadver
teerd in het Algemeen Nederlandsch
Advertentieblad en in het sinds 1882
verschijnende vakblad voor de bak
steennijverheid „De Turf- en Steenin
dustrie"5B). In 1881 ontvangt de fa. Van
Heukelom Verwey te Utrecht f 50,-
commissieloon voor een in 1880 ver
kochte steenvormmachine59). Het vol
gende jaar ontvangen zij eenzelfde be
drag. In 1 882 wordt via D. A. Bennewitz
te Renkum een stoomsteenvorminstal-
latie aan de fa. De Haas te Renkum gele
verd, waarvoor Bennewitz f 100,- com
missie ontvangt50). Ook het Zierikzeese
bedrijf Nardten Luckerhoff ontvangt in
dat jaar geld voor commissie51). Benne
witz heeft vermoedelijk ook na 1882
voor de Commercie Compagnie op
drachten bemiddeld. In 1 884 heeft hij in
ieder geval nog een vordering op het be
drijf52).
Constructiewerk
Behalve met scheepsreparatie, stoomin-
stallaties en steenvormmachines houdt
de Commercie Compagnie zich ook met
constructiewerk bezig. Een belangrijke
opdracht uit de beginperiode is het her
stel in 1874 van de grote sluisdeuren
van het kanaal door Zuid-Beveland83). In
de jaren daarna worden, met name voor
overheidsinstellingen, verschillende
kleinere en grotere constructiewerken
uitgevoerd. Zo levert men in 1877 de
loopbrug over de binnenvloeddeuren
Bladzijde uit de veilingcatalogus.
44
968 Een Cornwals stoomketel van 12 p. k.
969 Een kop tevens centerboorbank met stelplaat 3 M. diam.
verplaatsbare kopzelfwerkend support en boven drijf
werk. Lengte tussclien de centers 3 M., centerhoogte
0,93 M.
970 Een zelfwerkende hoorbaar met gegoten ijzeren stoel
boorklos en houten boorklos. Lengte der baar 3,65 M.,
diam. 0,308 M.
971 Een ijzeren draaibank met boven drijfwerk stelplaat
support, leunspaan en sleestuk. Lengte tussclien de
centers 1,33 M., centerhoogte 0,21 M.
972 Een ijzeren bandzaagmachine met verstelbare tafel en
eenige gebruikte handzagen.
973 Een houten circuleer-zaagbank met boven drijfwerk en
twee circuleerzagen.
974 Een nienwe vertikale locomobile met voorwarmer en
expansie van 6 p. k.
975 Een pannen vormmachine.'-
976 Een steenvormmacbine met dubbele perseu voor "stoom
kracht.
977 Een steenvormmachine met dubbele persen voor stoom
kracht
978 Een steenvormmachnie met dubbele persen voor stoom
kracht.
979 Een stoombaggermachine, voorwerker', baggert tot op
eene diepte van 8,50 M., lengte 27,50 M., breedte
5 M., met dubbele machine-cylinders' 0,305' diameter
slaglengte 0,61 en twee tubulaire stoomketels te zameii
43 M3 verwarmend oppervlak.
der grote sluizen te Hansweert en We-
meldinge en in 1 882 de inrichtingen van
de zelfregistrerende peilschalen te
Westkapelle en te Borssele54). In 1 885/
86 is de Commercie Compagnie druk
bezet met de vervaardiging van twee
schipbruggen voor de gemeente Arn
hem, een order die bij de openbare aan
besteding op 27 augustus 1885 is bin
nengehaald55). Deze opdracht is ver
moedelijk de oorzaak van een tijdelijke
opleving in de werkgelegenheid. In ja
nuari 1886 worden via een advertentie
zelfs nog ketelmakers gevraagd66). De
pakken rekeningen en het aantal werk
lieden neemt daarna drastisch af.
De opheffing
In 1887 wordt er een commissie inge
steld „betreffende de toestand der Com
mercie Compagnie", die eind van het
jaar met haar rapport komt. De aanbeve
ling om zich uitsluitend te beperken tot
reparatiewerkplaats met behoud van de
bezetting op dat moment wordt niet
overgenomen. Op de vergadering van
15 februari 1888 neemt de algemene
vergadering het voorstel van de raad van
toezicht over om de zaak te ontbinden
bij gebrek aan (lonend) werk67). Eerst
wordt nog geprobeerd de zaak in zijn ge
heel te verkopen, waarvoor in april in
een viertal Nederlandse kranten twee
advertenties verschijnen68). Machines
die op voorraad gemaakt zijn, zoals lo
comobiles en drie steenvormmachines,
worden eveneens per advertentie te
koop aangeboden. Er melden zich ech
ter geen kandidaten om het bedrijf over
te nemen, waardoor de opheffing defini
tief wordt. De inventaris, door de inge
nieur van de Maatschappij „Zeeland" A.
van Rijn getaxeerd op f 1 9.000,-, wordt
op 12, 13 en 14 december 1 888 publie
kelijk geveild. De veiling brengt ruim
f 16.000,- op70). Daarnaast worden voor
circa f 15.000,- diverse goederen uit de
hand verkocht71). Bijna de helft van de
opbrengst van de veiling komt op reke
ning van de stoombaggermolen, die
voor f 7.000,- het eigendom wordt van
de aannemer Van Wijngaarden. Drie
nieuwe steenvormmachines worden
door smidsbaas Van der Klip gekocht
voor tweemaal f 130,- en eenmaal
f 290,-. Al eerder zijn aan hem onder
hands de gietmallen voor de steenvorm
machines verkocht. Het geveilde mate-
