de commercie compagnie als inrichting tot herstel en vervaardiging van ijzeren vaartuigen,
stoomtoestellen en andere werktuigen (1871-1888) 31
riaal en gereedschappen vinden hun
weg over heel Nederland. De grootste
koper op de veiling is de firma Wilton te
Rotterdam. Zij legt onder andere beslag
op de stoomhamer (f 1.000,-), de
stoominstallatie (f 590,-) en de center-
boorbank met stelplaat (f 800,-).
Slotbeschouwing
De beweegredenen van de algemene
vergadering voor de gehele sluiting van
het bedrijf der Commercie Compagnie
zijn niet duidelijk te achterhalen. Ik heb
de indruk dat er voor de Commercie
Compagnie als scheeps- en ijzerrepara-
tiewerkplaats toch wel mogelijkheden
weggelegd waren. Een dergelijke sug
gestie bevat ook het rapport van de
commissie uit 1 888, dat helaas niet be
waard is gebleven. De ijzerbewerkings-
werkplaats van de Commercie Compag
nie wordt bijvoorbeeld vrijwel direkt na
de likwidatie, in 1889, voortgezet door
twee ex-werknemers, die daar de eerste
jaren een redelijk succes mee hebben
gezien het aantal werklieden dat zij in
dienst hebben72). In hetzelfde jaar dat
de Commercie Compagnie tot likwidatie
besluit gaat een ander Middelburgs
scheepsbouwbedrijf. Den Bouwmees
ter, Borsius Van der Leije, er toe over
om aan hun stoomzagerij een reparatie
werkplaats van stoomwerktuigen te ver
binden73).
De toenemende verlaging van het wa
terpeil rond het werfterrein van de Com
mercie Compagnie, een factor die ook
als een reden voor de opheffing is aan
gevoerd, is twijfelachtig74). De gemeen
teverslagen bijvoorbeeld maken er geen
melding van. Al met al lijkt mij de even
tuele moeilijkere bereikbaarheid van de
werf niet van doorslaggevend belang te
zijn geweest. De Commercie Compagnie
kon vermoedelijk over voldoende werf-
en dokfaciliteiten elders beschikken.
De stopzetting van het bedrijfsonder
deel dat zich met de fabricage van ma
chines bezighield, met name met de pro-
duktie van de machines voor de steen-
en dakpanindustrie, lag wel voor de
hand. De laatste jaren is deze afdeling
vermoedelijk toch al weinig actief ge
weest. De slechte gang van zaken in de
vaderlandse baksteenindustrie had de
markt voor steenvormmachines ver
moedelijk vanaf het begin van de jaren
'80 grondig bedorven. Nogal wat steen
fabrieken werden stopgezet en de pro-
duktie van de Nederlandse baksteenin
dustrie nam tussen 1883 en 1885-
1 888 met ongeveer Va af75).
De structuur van de onderneming heeft
wellicht mede ertoe bijgedragen dat de
beslissing over de stopzetting zo dras
tisch werd genomen. De aandeelhou
derswilden, als kapitaalverschaffers, re
delijke zekerheid van winst op langere
termijn en vermeden het risico op hun
aandelen in te moeten teren. Een oor
zaak voor de tegenvallende financiële
resultaten aan het eind van de jaren
tachtig zijn de produkten en werkzaam
heden geweest die in het begin van die
jaren voor eigen rekening zijn verricht,
mede om de werklieden aan de gang te
houden. Zo vormden de investeringen
voor de aankoop en verbouw van de
twee baggermolens vermoedelijk een
zware belasting voor het bedrijfskapi
taal. Daarnaast bleven bijvoorbeeld een
tweetal locomobiles en een pannen-
vormmachine een aantal jaren onver
kocht staan, wat behalve de afschrij-
vingsverliezen ook nog de nodige verze
keringskosten met zich mee bracht76).
NOTEN:
De nadagen van de Commercie Compagnie,
Zeeland Documentair I (1981), no 4/5, V 37-V
104.
2) Rijksarchief Zeeland (RAZ), archief Commercie
Compagnie (CC), inv. no. 12, fol. 41 (Notulen
27 okt. 1870).
3) Wanneer G. Knol precies in Middelburg is geko
men, weten we niet. Het oudste bewijs van zijn
vestiging vormt de geboorte-aangifte van zijn
eerste kind in 1853 te Middelburg. (Gemeen
tearchief Middelburg GAM), geboorteaktes
1853, no. 487, 24 dec.).
De Volksvlijt, 1857, p. 78-79.
Catalogus Tentoonstelling Middelburg 1858
(Brabantia Collectie Kath. Universiteit Brabant,
46 F 26).
Berigten over het Fabrykwezen in het jaar 1857,
p. 23 en 25.
Berigten over het Fabrykwezen in het jaar 1856,
p. 51 en 56.
RAZ, CC, inv.no. 107, fol 11 5
Gemeenteverslag (GV) Middelburg, 1865, p.
166.
RAZ, CC, inv.no. 30, fol. 152, 171 en 181.
RAZ, CC, inv.no. 30, fol. 165-166.
RAZ, CC, inv.no. 30, fol. 200.
RAZ, CC, inv.no. 30, fol. 21 8 en 221
RAZ, CC, inv.no. 30, fol. 223.
RAZ, CC, inv.no. 12, fol. 34.
RAZ, CC, inv.no. 1 2, fol. 36 en inv.no. 73 (inge
komen stukken 1870).
RAZ, CC. inv.no. 12, fol. 37.
RAZ, CC, inv.no. 1720, (rekeningen 1870).
RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1 870/71
RAZ, CC, inv.no. 1718, bijlage balans 1870.
RAZ, CC, inv.no. 12, fol. 66.
RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1872).
RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1873).
RAZ, CC, inv.no. 1718, balans 1876.
25) RAZ, CC, inv.no. 107, fol. 196.
26) RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1877).
27) RAZ, CC, inv.no. 1723, rekeningen 1877).
28) GV Middelburg, 1874, p. 163.
29) GV Middelburg, 1 876, p. 1 82.
30) GV Middelburg, 1 877, p. 1 68 (zie ook de loon-
staten in CC).
3') GV Middelburg, 1 878, p. 1 78.
32) GV Middelburg, 1 871p. 95.
33) RAZ, CC, inv.no. 31, fol. 55-56 en 62.
34j RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1883) en
GV Middelburg, 1884, p. 167.
35) GV Middelburg, 1 883, p. 1 70; RAZ, CC, inv.no.
1722 (rekeningen 1883).
36) RAZ, CC, inv.no. 1 722, (rekeningen 1 884); GV
Middelburg 1884, p. 167.
37) RAZ, CC, inv.no. 31fol. 1 02 en 1 04.
38) Algemeen Rijksarchief, Archief Stoomwezen,
inv.no. 4, Provincie Drente, no. 9.
RAZ, CC, inv.no. inv.no. 1718.
"0) GV Middelburg, 1 878, p. 1 78 en 1 881p. 1 89/
bijlage A, p. 4-5.
41) Officieele catalogus der Internationale Ten
toonstelling van Koloniale en Uitvoerhandel
van Amsterdam (Brussel, 1 883), klasse 42, no.
861; GV Middelburg, 1883, p. 170.
42) RAZ, CC, inv.no. 1718, (bijdragen balans
1877).
43) Giel van Hooff: „De introductie van de steen
vormmachine in de Nederlandse steenbakkerij
en rol van de Nederlandse machinefabrieken in
dit innovatieproces; circa 1850-1870" in:
Jaarboek voor de Geschiedenis van Bedrijf en
Techniek 4 (1987), p. 131-153.
44) RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1 877).
45) RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1877).
46) RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1877).
47) GV Middelburg, 1 879, p. 1 75 en 1 880, p. 1 55.
48) J. A. van der Kloes: „Onze Bouwmaterialen"
(Maassluis, 1893), p. 148.
•«9) RAZ, CC, inv.no. 1721, (rekeningen 1879).
50) Rapport der jury over den internationalen wed
strijd van sommige fabrikaten en werktuigen
verbonden aan de tentoonstelling van nationale
en koloniale nijverheid te Arnhem in 1879
('s-Gravenhage, 1880), p. 19-21.
RAZ, CC, inv.no. 1721, (rekeningen 1879).
GV Middelburg, 1881, p. 189
GV Middelburg, 1882, p. 160.
GV Middelburg, 1884, p. 161.
GV Middelburg, 1885, p. 158.
RAZ. CC, inv.no. 31fol. 22-24, 40, 42. 44. 59.
65, 69. 72.
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1885).
RAZ, CC, inv.no. 1721, (rekeningen 1879).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1881).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1882).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1 882).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1884).
RAZ, CC, inv.no. 1723, (rekeningen 1874).
RAZ, CC, inv.no. 73, (ingekomen stukken 1 877)
en RAZ, CC, inv.no. 1687, (kasboek 1882).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1885).
RAZ, CC, inv.no. 1722, (rekeningen 1886).
RAZ, CC, inv.no. 31, fol. 100.
RAZ, CC, inv.no. 1 20 en inv.no. 1722 (rekenin
gen 1 888).
RAZ, CC, inv.no. 1 20 en inv.no. 1 722 (rekenin
gen 1 888).
RAZ, CC, inv.no. 1 20;
GAM, Notariële Archieven, inv.no. 1447, Nota
ris D. Verhulst te Middelburg, akte 9766.
RAZ, CC, inv.no. 31, fol. 117 en 118
GV Middelburg, 1889, verslag Kamer van
Koophandel, p. 1 6 en GV Middelburg, 1890,
verslag Kamer van Koophandel, p. 13.
GV Middelburg, 1888, p. 178 en 183.
Zie noot 1
De Ingenieur, jrg. 1 (1886), p. 137 en jrg. 3
(1888), p. 161.
76) Zie noot 56.