VIER GANGEN EN TWEE TOETJES
De drukgeschiedenis van „Banket-werk" en andere Brunaeana P.J. Verkruijsse
Vooraf
Sinds Johan de Brunes Banket-werk is
opgenomen in de rubriek „Gastronomia"
van een Italiaanse catalogus (zie „Merk
waardige werken over gastronomie") is
het geoorloofd u een bibliografisch diner
voor te zetten van een wat vreemde sa
menstelling. De titel van deze uiteenzet
ting - „Vier gangen en twee toetjes" -
heeft zowel betrekking op de drukge
schiedenis van het Banket-werk als op
de structuur van dit betoog dat vierdruk-
geschiedenissen en twee toegiften be
vat. De hierte maken opmerkingen moe
ten gezien worden als een menu dat de
eetlust moet opwekken. U dient de ge
rechten uiteraard daarna zelf te proeven.
Een bibliografische uiteenzetting vooraf
is niet overbodig, want in de De Brune-li-
teratuur heersen hier en daar misver
standen over drukken, herdrukken en ti
teluitgaven die tot een vertekend beeld
van de De Brune-receptie zouden kun
nen leiden.
Het „bibliograafwerk" heeft - zoals zo
vaak bij een eerste toepassing van analy-
tisch-bibliografische methoden - ook
nu weer tot verrassingen geleid. Natuur
lijk zouden er correcties komen op de bi
bliografie van Von Winning uit 1921,
maar dat de 26 drukken en uitgaven die
daar beschreven worden, zouden uitdij
en tot niet minder dan 62 (tot in de 1 8e
eeuw) mag opmerkelijk heten. Het ligt
zelfs in de lijn der verwachting dat ook de
huidige bibliografie niet compleet is: er
is immers nog steeds geen goede in
gang op lof- en drempeldichten in het
voorwerk van oude drukken. Onder „Bru-
ne", „Bruine", „Brunaeus" of „Spe et
Metu" kan wellicht nog werk van Johan
de Brune aangetroffen worden. Het feit
dat er nu 62 drukken en uitgaven bekend
zijn, hoeft overigens niet te wijzen op
een grotere populariteit van deze
Zeeuwse auteur dan tot nu toe veronder
steld is.
1. Emblemata
De veelgeroemde Emblemata - ik begin
na het voorafje nu aan de eerste gang -
omvatten vier nummers in de bibliogra
fie, maar zijn slechts tweemaal gedrukt.
De zogenaamde 2e druk van Kloppen-
burch uit 1636 (Verkruijsse e.a. nr.
1024) is een titeluitgave van de Klop-
Voordracht Johan de Brune de Oude-sympo-
sium. Utrecht 26 november 1988.
penburch/Van der Hellen-druk van 1624
(nr. 1009), aangevuld met 2'/2 katern op
het eind en met aanpassingen in het7r-
katern van het voorwerk.
De druk van Jan Jacobsz. Schipper van
1 661 (nr. 1 054) baseert zich op de aan
gevulde titeluitgave van 1636: het is
daarvan een regel-voor-regel-herdruk.
Een druk van Latham uit circa 1 688 (nr.
1 055), gesuggereerd in de auctiecatalo
gus van Frederik Muller van december
1872, welke datering is overgenomen
door De Vries in zijn Nederlandsche em
blemata (1899), moet stellig als „ghost"
beschouwd worden. Latham was vooral
of uitsluitend werkzaam in de jaren
1661-1662, zodat de niet-gedateerde
druk met zijn naam in het impressum on
middellijk na of ook in 1661 geplaatst
moet worden. Vergelijking van de signa
tuurposities wijst uit dat Schipper-1 661
en Latham-z.j. van hetzelfde zetsel zijn
gedrukt. Beide boekverkopers hebben in
samenwerking deze druk vervaardigd,
waarbij ieder van hen zijn impressum op
een gedeelte van de oplage heeft ge
plaatst: de andere uitgave is niet ont
staan door cancellen van het titelblad.
Van de druk-1 624 is in 1 969 een micro-
fiche-uitgave (nr. 1 096) en in 1 970 een
facsimile-uitgave (nr. 1 099) gemaakt; in
1 970 verscheen een microfiche-uitgave
van de druk van 1661 (nr. 1 097).
Van een in 1 659 in Heidelberg versche
nen druk wordt melding gemaakt door
Dielitz in 1884 (zie Verkruijsse e.a.
1 884-01Een dergelijke druk is tijdens
het onderhavige onderzoek niet terug
gevonden.
2. Siel-gerechten
De Siel-gerechten - een werk dat weinig
sporen heeft achtergelaten in de De Bru-
ne-filologie - zijn na de editio princeps
van 1 632 (nr. 1016) tweemaal herdrukt:
in 1643 (twee uitgaven: nr. 1027 en
1028) en 1660 (nr. 1051). In een noot
op pagina 1 60 wijst Von Winning erop
dat De la Rue slechts van één druk
spreekt, van 1 644, terwijl Van der Aa
een eerste druk van 1643 signaleert.
Von Winning heeft geen uitgave van
omstreeks die jaren kunnen vinden; er
bevinden zich echter wel degelijk exem
plaren van deze tweede druk in open
baar bezit.
Die tweede druk van 1 643 is „Door den
Autheur van nieus overzien, en met
Gheestelijck Bancket-werck vermeer
dert". Deze druk (volgens het colofon
nog van 1 642) heeft tot kopij gediend
voor de derde druk van 1 660, die een re-
gel-voor-regel-herdruk is. De opdracht
aan de Prinses van Oranje, die aan de
meeste exemplaren van de tweede druk
nog via een cancel was toegevoegd, is in
1660 gewoon opgenomen.
Naar de door De la Rue (1741-01) be
schreven druk Middelburg, Zacharias
Roman, 1644, is door Meertens ver
geefs gezocht. Ook het onderhavige bi
bliografische onderzoek heeft geen druk
van 1644 aan het licht gebracht, zodat
de beschrijving in De la Rue wel onjuist
zal zijn.
3. Psalmen
Een derde werk van De Brune dat een
herdruk beleefd heeft, is zijn psalmbe
werking. Van de eerste druk van 1644
bestaan waarschijnlijk drie uitgaven
(twee in 1644 en een in 1662); van de
tweede druk van 1650 zijn twee uitga
ven bekend.
De drukgeschiedenis is vooralsnog on
duidelijk. De octrooi-aanvraag door De
Brune aan de Staten van Holland dateert
reeds van 9 maart 1643 (afgedrukt bij
Kleerkooper/Van Stockum). De eerste
druk verscheen in 1 644 (nr. 1030). On
duidelijk is of er binnen deze druk meer
uitgaven zijn. De titelbeschrijving bij
Goovaerts doet zulks vermoeden, maar
van de door hem beschreven eventuele
uitgave is geen exemplaar teruggevon
den (zie nr. [1 031]). In 1 650 verschijnt
bij Theunis lacobsz een herdruk van De
Brunes psalmen, samen met die van Da
theen, waarvan twee uitgaven zijn terug
gevonden (nr. 1 035 en 1 036). De eerste
druk was toen nog lang niet uitverkocht,
blijkens de titeluitgave daarvan in 1 662,
verschenen te Middelburg bij H. Smidt
en P. van Goethem (nr. 1 056). Kleerkoo
per/Van Stockum noemen zelfs nog een
druk in-1 6° in Schiedam bij Th. Cel-Bom
(waarmee wellicht Thomas Dircksz Cel-
born bedoeld zal zijn) in 1651 (zie nr.
[1 039]). Van deze laatstgenoemde druk
is geen enkel exemplaar teruggevonden.
4. Banket-werk
Het Banket-werk maakt een flitsende
start met twee drukken in 1 657, een
derde druk in 1 658, een vierde - aange
vuld met een tweede deel - in 1 660 en