HET KASTEEL VAN ZAAMSLAG (1). „DE TORENBERG"
ALS MIDDELPUNT VAN DE AMBACHTSHEERLIJKHEID
ZAAMSLAG A. M. J. de Kraker
1. Inleiding
De bouwplannen van de gemeente Ter-
neuzen voor het terrein „De Torenberg"
te Zaamslag, die inmiddels deels zijn ge
realiseerd, de activiteiten van de Oud
heidkundige Kring „De Vier Ambachten"
en de Rijksdienst voor het Oudheidkun
dig Bodemonderzoek ter plaatse, heb
ben de belangstelling voor deze site
doen herleven1). De toegenomen be
langstelling voor „De Torenberg" heeft
af en toe de emoties voelbaar doen oplo
pen al lijken die laatstelijk enigszins ge
luwd 2). Daarom is het nu een aardig mo
ment de historie van de plaats, die pas in
de zeventiende eeuw zijn huidige naam
heeft gekregen wat nader te belichten.
Dit zal gebeuren in een tweetal artikelen.
In deze bijdrage zal het historisch bron
nenmateriaal tot spreken worden ge
bracht. Het tweede artikel, van de hand
van de provinciaal archeoloog R. M. van
Heeringen, zal de resultaten belichten
van het archeologisch onderzoek in
1987.
De Torenberg is in feite slechts het
restant van het middeleeuwse kasteel
van Zaamslag tijdens zijn laatste bouw
fase. Het is van belang te weten hoe de
„Torenberg" als centrum van de middel
eeuwse ambachtsheerlijkheid Zaamslag
was georganiseerd en heeft gefunctio
neerd. Een wellicht nog belangrijker
vraag is deze: op welke wijze is de ne
derzetting (het dorp met het kasteel)
verdwenen? Gebeurde dit al direct tij
dens de inundatie in 1 584 of niet? Indien
we de laatste vraag ontkennend moeten
beantwoorden, op welke wijze werden
dorp en kasteel dan „afgebouwd"? An
ders gesteld: hoe ging een nederzetting
in geïnundeerd gebied langzaam ten on
der?
2. Historisch-geografisch kader
Laten we eerst eens kijken naar de om
geving, waarin het kasteel van Zaamslag
is gebouwd, met andere woorden, hoe
zag het historisch-geografische kader er
uit.
Dorp met kasteel lagen op een kreekrug,
die door Van Rummelen als een Duin-
kerke-ll Afzetting wordt beschouwd en
daarmee dateert uit de periode van 250
tot 5 a 600 na Chr. Een afzetting, die,
wanneer het om een typische kreekaf
zetting gaat een tamelijk zandige struc
tuur heeft3). Op twee manieren vinden
we daarvoor in het bronnenmateriaal
bewijs. De molen te Zaamslag heet den
mo/en opt Sant. Bovendien is er te
Zaamslag een brouwerij, die alleen maar
kan bestaan indien er helder water aan
wezig is.
Het dorp Zaamslag vormde in de Mid
deleeuwen samen met de dorpjes Aen-
dijcke en Othene een eiland langs de
kust van de toenmalige Honte. Het ei
land, dat uit een aantal grotere en kleine
re polders bestond was een ambachts
heerlijkheid4). De heerlijkheid werd
meestal aangeduid met de naam: het
Ambacht van Saems/acht ofwel De Drie
Prochiën (van Axelambacht).
Door verschillende inpolderingen werd
het eiland tenslotte met het vaste land
van Axelambacht verbonden5). Zaam
slag vormde dus tevens de noordelijke
grens van het Axelambacht. Op zijn
beurt vormde Axelambacht samen met
de ambachten van Assenede, Boekhou-
te en Hulst weer een aparte bestuurlijke
eenheid in het graafschap van Vlaande
ren, namelijk„De Vier Ambachten". Hier
heeft ambacht niet louter de betekenis
van waterschap, maar impliceert een
administratieve en tegelijkertijd juridi
sche eenheid. De ambachtsheerlijkheid
Zaamslag viel dus onder het Axel-am
bacht, waartoe sedert 1 565 ook de stad
Axel behoorde6).
3. De Ambachtsheerlijkheid
„Saemslacht"
Zoals de naam het al aangeeft, was
Zaamslag een heerlijkheid, die toebe
hoorde aan een ambachtsheer, die de ti
tel „Heer van Saem-slacht" mocht dra
gen. De naam Zaamslag komt al in de
teksten voor in 11 63 en die van de eer
ste heren van Zaamslag enkele decennia
later7). Een dendrochronologisch on
derzoek op een drietal stukken eiken
hout, wijst reeds op een datering post
quem van 11 93 voor wat de eerste brug
betreft8). Een datering die in de buurt
komt van de eerste bronvermelding van
het toponym Zaamslag. Van der Aa
daarentegen vermeldt al omstreeks het
jaar 980 een zekere Jan van Saem
slacht, slaat vervolgens wat eeuwen
over en noemt voor de veertiende eeuw
pas weer Heer Robert van Zaamslag9).
De eigenaar van een heerlijkheid zoals
die van Zaamslag, hield niet alleen een
groot deel van, zo niet al het grondbezit
De Torenberg te Zaamslag ca. 1 970. (detail luchtfoto Slagboom en Peters).
